Turski jaram i Srebrenica

Povodom feljtona dr Slavenka Terzića »Zašto historija mora da umre« koji je u »Politici« objavljen od 15. do 25. marta, redakciji ovog državotvornog lista upućen je ovaj tekst kao reakcija na sulude teze historičara Slavenka. Po starom, dobrom običaju »Politika« je odbila da ga objavi; po starom, dobrom običaju, tekst objavljuju e-novine

Da li zaista postoji neka veza između “turskog jarma” za vrijeme viševijekovne osmanlijske vladavine na ovim prostorima i onoga što se dogodilo u Srebrenici na izmaku 20. stoljeća? Direktnih odgovora na ovo veoma delikatno pitanje, razume se, nema. Indirektnih ima.

Jedan od takvih – indirektnih odgovora – može da se pronađe u knjizi poznatog njemačkog historičara Holma Zundhausena, “Historija Srbije od 19. do 21. vijeka”, koja se prošle godine pojavila na srpskom jeziku u izdanju Clia. Ona je ovdje izazvala različite, uglavnom negativne reakcije. Najoštrije su iz pera naučnog savjetnika Historijskog instituta SANU dr Slavenka Terzića, najprije u Ljetopisu Matice srpske, a potom i u listu “Politika”, koja je tekst iz Ljetopisa prenijela u feljtonu “Zašto historija `mora da umre`” u brojevima od 15. do 25. marta ove godine.

Ako je vjerovati autoru pomenutog feljtona, valja biti oprezan prilikom čitanja Zundhausenove knjige jer je ona pisana “pristrasno, u velikoj mjeri ideologizovano i u političkom smislu funkcionalno”. “Ima se utisak” – zaključuje on – “da je osnovna funkcija knjige da naknadno legitimizuje razbijanje Jugoslavije i političku arhitekturu stvorenu nakon toga, sve drakonske mjere preduzete protiv Srbije i Srba, moguće i nagovještaj nečega što će doći u budućnosti”.

Lako, međutim, može da se otkrije da je Terzić taj ko o Zundhausenovoj knjizi piše “pristrasno, u velikoj meri ideologizovano i u političkom smislu funkcionalno”. U njegovom feljtonu takvih primera ima mnogo, ali je, čini se, odeljak koji govori o periodu turske vladavine u ovim krajevima posebno zanimljiv. Ne toliko zbog “turkofilije” koju Terzić pripisuje Zundhausenu, koliko zbog toga što u ovim krajevima i danas ima onih koji pate od agresivne turkofobije i islamofobije, pa haškog optuženika za ratne zločine Ratka Mladića smatraju herojem jer se u Srebrenici “osvetio Turcima”. Po Terziću, Zundhausen u svom djelu neosnovano pokušava da dokaže da hrišćani i Jevreji u otomanskoj imperiji nisu bili proganjani, ugnjetavani i nasilno islamizirani. U pitanju je, veli on, “nevjerovatno nerazumijevanje ili, što je vjerovatnije, odsustvo bilo kakve volje da se razume položaj hrišćana u osmanskom društvu Balkana, naročito pravoslavnih Srba”.

Da “turski jaram” nije bio baš tako težak kako Terzić to pokušava da predstavi, svjedoče i kapitalna djela srpske narodne epike, a ne samo historijski dokumenti o prirodi osmanskog društva tog vremena. Da je zaista tako nedvosmisleno potvrđuje i naš narodni pjevač kada negativne epitete “zulumćari”, “izjelice” i neke druge, slične, kad pominje Turke, koristi, po pravilu, kada se oni odnose na lokalne kabadahije – a nikad na cara u Stambolu. “Sirotinja raja” je u tim pjesmama turskog cara doživljavala kao dobrog pater familijasa, a s tim u skladu prihvatala je i centralnu vlast u Stambolu. U pjesmi “Marko poznaje očinu sablju”, na primjer, narodni pjevač dovodi svog glavnog epskog junaka “kod našeg cara čestitoga”, a samom Marku Kraljeviću u usta stavlja riječi: “Ne pitaj me, care poočime”.

U pjesmi “Početak bune na dahije” car Murat na umoru zaklinje “lale i vezire” da budu dobri prema raji, “da vam carstvo dugovječno bude”. I bilo je tako sve dok Stambol nije postao “bolesnik na Bosforu”, a lokalne kabadahije nesnosni pljačkaši i zulumćari. Tek tada se “digla kuka i motika”. Ranije nije jer je tokom uspona i stabilnosti osmanlijske imperije narod u ovim krajevima bolje živio nego ranije pod sopstvenom vlastelom.

Srbin po poreklu, Mehmed-paša Sokolović, nikad ne bi postao veliki vezir – najmoćniji čovjek posle sultana – da u osmanskom društvu nije postojala mogućnost vertikalne društvene promocije, bez obzira na etničko i staleško poreklo. I tako, od ogromnog broja velikih vezira u viševijekovnoj historiji otomanske imperije, samo četvorica ( slovom i brojem ) bili su etnički Turci. Ostali su bili Srbi, Albanci, Grci…

U nemanjićkoj Srbiji ili bilo kojoj drugoj tadašnjoj hrišćanskoj feudalnoj državi vertikalne staleške prohodnosti nije bilo. Ako si se rodio kao kmet – kao kmet si i umro ma koliko pametan, vrijedan i sposoban bio. Sve religije uživale su u otomanskoj imperiji ne samo zaštiru države, nego i njenu ekonomsku potporu – sve dok su joj bile lojalne. To, naravno, važi i za Srpsku pravoslavnu crkvu. Obnovu srpske patrijaršije u 16. vijeku, na primjer, izdejstvovao je pomenuti Mehmad-paša Sokolović.

O vjerskoj toleranciji osmanlijskog društva svjedoče ne samo veličanstveni srpski manastiri koje Turci nisu srušili i spalili, nego i činjenica da nisu sve ovdašnje hrišćane nasilno islamizirali, a mogli su tokom viševijekovne vladavine. Svjedoci o vjerskoj toleranciji u islamskoj otomanskoj imperiji su i ovdašnji Jevreji Sefardi koji su u njoj pronašli utočište kada su ih hrišćani prognali sa Iberijskog poluostrva krajem 15. veka. Da im tu nije bilo dobro, ne bi dolazili.

E, sad, kakve sve to veze ima sa Srebrenicom? Pa ima, jer da nisu sistematski i perfidno oživljavane mitske, stereotipne predstave o strašnim i krvoločnim Turcima koji su nam, ni manje ni više nego 500 godina radili o glavi, ne bi se, vjerovatno, dogodilo to što se dogodilo u Srebrenici. Poziv generala Ratka Mladića: “Sad je prilika da se osvetimo Turcima”, bio bi ignorisan kao bulažnjenje običnog luđaka. U Skupštini Srbije ne bi bilo onoliko okapanja i bruke oko usvajanja Deklaracije o Srebrenici.

Sve te užasne i sramne stvari ne bi se dogodile da zarad nekog “velikog nacionalnog projekta” historija nije “morala da umre”.

Autor: Jan Briza

Izvor: E-novine.com