“Bošnjaci svoju domovinu zovu Bosna i Hercegovina”

Bošnjaci, kao i drugi kulturni i civilizovani narodi imaju svoju Domovinu. Nose je u svojim njedrima, a zovu je Bosna i Hercegovina. A njihova domovina Bosna povremeno je nekima majka, drugima maćeha, kako za one koji žive unutar te domovine, tako i u odnosu na one koji su iz raznih razloga bili prisiljeni da je napuste, ali i ne prestajući da misle i da teže prema njoj. Na našu nesreću naša se Domovina ne odnosi prema svim ljudima jednako. Posebno ona nerijetko zaboravlja na one svoje Bošnjake koji su bili primorani da, najčešće iz ekonomskih razloga, žive negdje drugo, a da ne prestaju da misle na svoju Domovinu.

 

 

Recite nam, tko su ti i odakle su dobri Bošnjani, kako su ih od milja zvali i odakle sam naziv Bošnjak?

Naziv Bošnjak, koliko je meni poznato, i prvi spomen Bosne potiče još od 949. godine u historijsko-geografskom traktatu vizantijskog cara Konstantina VII Porfinogetina. Sve od tada pa do današnjih dana bošnjačko ime nije nikad ugaseno, a ono je neposredno vezano za pojam Bosna i Hercegovina, kao političko-pravni teritorij, koji se kroz historiju nije mijenjao, iako su na Balkanu poznate brojne migracije i promjene, ne samo naroda, nego i država. U historijskim izvorima posebno je značajno spominjanje Bosne u povelji Kulina bana iz 1189. godine u kojoj se spominje Bosna, a njen narod Bošnjani. Značajan historijski događaj značan je skup na Bilinom polju 1203. godine koji je Kulin ban bio primoran da sazove, da bi na neki nacin umilostivio tadašnjeg rimskog Papu, povodom tužbe tadašnjeg vlastelina Zete, sina Stefana Nemanje Vukana, koji je bio katoličke vjere i težio na taj način da se udvori Papi, pledirajući svoje teritorijalno proširenje i na ove prostore.

I kasnije u vrijeme Stefana II Kotromanića koji je vladao od 1322. do 1353. godine, posebno u vrijeme Tvrtka I Kotromanića (1353. –1391.) najveći uspon bosanske države i Bošnjaka u njoj ostvaren je upravo u vrijeme vladavine Tvrtka I Kotromanića.

Dolaskom Osmanlija na Balkansko poluostrvo sve su ondašnje okolne države izmijenile svoje ime. Ostala je i sačuvana samo Bosna i Bošnjaci u njoj. Ona je svoj teritorijalni integritet sačuvala i u vremenu austrougarske okupacije, pa i nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja svoje granice nije mijenjala ni nakon novog ustavnog uređenja. Tek sporazumom između Cvetkovića i Maceka 1939. teritorije Bosne izdijeljene su na tri banovine. Ali Bošnjaci tu pođelu nisu priznavali vec su se kao narod jedinstveno iskazivali, bilo kao Muslimani, bilo kao Bošnjaci. Bošnjačko ime sačuvano je i na prostorima koji su izdvojeni iz Bosne i Hercegovine poslije Berlinskog kongresa 1878. godine.

 

Koji su to prostori gdje su nekada živjeli Bošnjaci?

 

Prostori na kojima su nekad živjeli Bošnjaci prostirali su se od Lima i Boke Kotorske, na istoku i jugoistoku, od Velebita i Une na zapadu i sjeverozapadu, i od Save na sjeveru do dalmatinskih otoka Brača, Hvara i Korčule na jugu. Ni nakon osmanskih osvajanja 1463. godine Bosna nije gubila svoj teritorijalni integritet. U povijesnim geografskim kartama Bosnu nalazimo u X stoljeću, u vrijeme Kulina bana, u vrijeme Stjepana II Kotromanića, u vrijeme Tvrtka Kotromanića, te u prvoj polovini XV stoljeca.
Zašto se Bosna i Bošnjaci često nalaze na osvajačkom udaru susjeda?

 

Još od XIII stoljeća susjedne države bile su opsjednute da okupiraju Bosnu u cjelini, ili njene dijelove. Da bi ostvarili svoje osvajačke planove zabranjivali su spominjanje i nacionalnog imena naroda koji je u njoj živi, posebno bosanski jezik. U vrijeme vladavine Osmanlija, od sredine XV stoljeća pa nadalje, priznavati su bošnjački i hercegovački sandžak, zatim bosanski ejalet, i potom vilajet, a bosanski jezik bio je jedan od svjetskih jezika koji je upotrebljavan i priznavan i na carskom dvoru u Istambulu. Od sredine XIX stoljeća od kada su se javljali nacionalni pokreti Srba i Hrvata, vodila se permanentna borba među ovim nacionalnim pokretima da prisvoje što veće dijelove bosanskih teritorija i da se bosanski jezik ukine. Od tada počinje proces bosanskih pravoslavaca i bosanskih katolika da se oni tretiraju nacionalno kao Srbi i Hrvati, iako su do tada svi bili Bošnjaci odnosno Bosanci. Taj proces se putem nacionalističkih propagandi dalje razvijao da on danas predstavlja osnovnu smetnju razvoja ovih prostora kao jedinstvene, geografske i ekonomske cjeline. Nesreća je ljudi koji žive na istim da se međusobno razdvajaju po osnovu svojih vjerskih ubjeđenja ili nacionalne pripadnosti. Kada je Srbija bila u svom razvoju javljale su se dvije koncepcije, sasvim različitih viđenja mogućnosti razvoja srpskog naroda. Dok su jedni taj razvoj sagledavali u okupljanju svih Srba u jednu državu, bez obzira gdje i sa kime žive (Ilija Garašanin), dotle su drugi, pod uticajem Svetozara Markovića smatrali da teritorije na kojima žive ljudi različitih nacionalnosti i vjera nisu teritorije samo jednih, već svih onih koji na njima žive. Jedni su rješenje vidjeli u nasiljima, osvajanjima i etničkim premještanjem stanovništva, a drugi su ljudski razvoj i potrebe sagledavali u međusobnoj nacionalnoj i vjerskoj toleranciji i mogućnosti življenja jednih sa drugim, na osnovu zajedničkih ekonomskih, kulturnih i drugih interesa i potreba. Bosna je jedinstven primjer zemlje koja se razvijala na osnovu zajedničkog života ljudi različitih nacionalnosti i vjera, kao i međusobne tolerancije. Nije moguć razvoj na osnovama međusobnog uništavanja, pa time je krajnje nerazumno zabranjivanje nacionalnog ili vjerskog imena, posebno jezika kojim se sporazumijevaju i kulturno iskazuju.

 

Šta za Vas kao historičara znači imati i živjeti u svojoj Domovini?

 

Domovina. Ljudska civilizacija zasniva se na življenju u sopstvenoj porodici, u bratstvu i u svojoj Domovini. Unistenje porodice ili gubljenje Domovine za civiliziranog covjeka predstavlja i vlastito unistenje. Podsjetit cu na jednog Bošnjačkog intelektualca koji je sredinom XVIII stoljeca, odvojen od svoje Domovine , iako živeci ugodno i u rahatluku, pisuci u jednom “Divanu” svoj odnos prema domovini izrazio je u stihovima:

 

“Zemlja Bosna je moja domovina,
to ime znaju svi narodi svijeta,
Bog je učinio gnijezdom heroja.”
Tako je mislio i pisao Ahmet Gurbi iz Novog Pazara koji je bio udaljen od svoje Domovine Bosne, pripremljen da pise pjesme u slavu halife Alije, a on je i u toj situaciji mislio i pisao o svojoj domovini Bosni. Bez svoje domovine covjek se osjeca usamljen, na vjetrometini, bez ikakve zastite.
Imaju li Bošnjaci svoju Domovinu, kako i na koji naci se ona treba brinuti o svim Bošnjacima koji žive u njoj i van nje?

 

Bošnjaci, kao i drugi kulturni i civilizovani narodi imaju svoju Domovinu. Nose je u svojim njedrima, a zovu je Bosna i Hercegovina. A njihova domovina Bosna povremeno je nekima majka, drugima maćeha, kako za one koji žive unutar te domovine, tako i u odnosu na one koji su iz raznih razloga bili prisiljeni da je napuste, ali i ne prestajući da misle i da teže prema njoj. Na našu nesreću naša se Domovina ne odnosi prema svim ljudima jednako. Posebno ona nerijetko zaboravlja na one svoje Bošnjake koji su bili primorani da, najčešće iz ekonomskih razloga, žive negdje drugo, a da ne prestaju da misle na svoju Domovinu. Moje je licno misljenje da Bosna i Hercegovina, kao domovina mnogih Bošnjaka ili Bosanaca, ne pokazuje odgovarajuce razumijevanje i interes za sve one koji se tako osjecaju i izjasnjavaju. Zavisno je to od kulturne i nacionalne svijesti njenih građana, prvenstveno kulturnih radnika, inteligencije uopste, a narocito onih koji su na vlasti, kojima je na nesrecu politikantski interes nerijetko primaran. Pravo je svih ljudi da se udružuju i opređeljuju prema vlastitim shvatanjima. Dug je onih koji upravljaju njihovom Domovinom da se prema svima njima odnose kao roditelji prema svojoj djeci.

 

Rodom ste iz Plavsko-gusinjskog kraja, koji su najvažniji momenti za ovaj kraj kroz historiju, a koji bi trebali znati Bošnjaci, pa i oni koji žele saznati vise o nama?

 

Da, ja sam zavičajno iz Plavsko-gusinjskog kraja. Brojni su historijski događaji značajni za ovaj kraj, ali ja ih nisam u mogucnosti sve njih nabrojiti. Smatram da je od historijskog značaja uspostavljanjem saobracajnice koja je od Dubrovnika za Istambul isla preko Plava i Gusinja.To je svakako rezultiralo iz geografskog položaja ovih krajeva, preko kojih se mogla uspostaviti najkraca saobraćajnica na prostoru od Dubrovnika do Istambula.Velika je nesreca ljudi koji su živjeli na ovim prostorima što se zbog komitovanja i pobuna na okolnim prostorima saobraćaj prema Istambulu morao usmjeriti drugim pravcem.To je veoma negativno uticalo na ekonomski, kulturni i svaki drugi razvoj ovih krajeva. Za mene je od posebnog značaja izgradnja gradova, najprije Gusinja, oko 1610, a zatim Plava 1618. Izgradnjom ovih gradova stvoreni su uslovi drugacijeg nacina života u njima, migraciju stanovnistva i njihov dalji razvoj. Po svom značaju, mada negativnom, po meni su sukobi koji su se javljali na ovim prostorima između crnogorskog , na jednoj i domorodačkog Bošnjačkog i albanskog stanovnistva na drugoj strani. Ti sukobi su rezultati iz nejednake ekonomske i kulturne razvijenosti jednih i drugih i težnje onih koji su se bavili “grabežnim gospodarenjem” i otimanjem materijalnih dobara da bi sebi obezbijedili laki život. Formirana shvatanja kod jednih da je lakse živjeti od puske, nego od motike imalo je posve negativan odraz na odnose među ljudima razlicitih nacionalnosti i vjera, jer su se konfrontacije između onih koji su svoj razvoj zasnivali na “grabežnom gospodarenju” i onih koji su putem poljoprivredne proizvodnje , zanatstva i trgovine pokusavali da obezbjeđuju svoj život, zasnivali na nacionalnim i vjerskim razlikama. U tom smislu po, meni su značajne tri bitke.

Prvo, ona koja je poznata kao “polimska vojna” u narodu zapamcena kao bitka na Previji 1854. godine, kada su Plavljani i Gusinjani uspjeli da se suprotstave i oruzano poraze napadacekoji su pod vođstvom serdara Janka Vukotića, uz neposredno ucesce ruskih oficira, u svojstvu instruktora pokusavali da zauzmu Plav i Gusinje.

Drugi značajan događaj po meni je opređeljenje plavsko-gusinjskog naroda da se suprotstavi odlukama Berlinskog kongresa (1878.) i svoje teritorije pripoje tada novoformiranoj crnogorskoj drzavi. Suprotstavljanje naroda u jednom okrugu, ne samo novoformiranoj drzavi, vec i odlukama sedam velikih evropskih sila, bilo je naizgled nerazumno i nerealno. Ali ljudi su shvatili da brane svoju Domovinu, svoja ognjista, svoje porodice, svoj nacin života, svoju vjeru i odlucili su da se usamljeni brane. I na opste svjetsko zaprepascenje uspjeli su da odbrane svoje domove i da vojnički poraze daleko nadmocnijeg napadaca, koji je napadao sa organizovanom vojskom i modernim naoruzanjem. Smatram da je ovaj događaj nedovoljno iskoristen kao pouka kako se mogu braniti i odbraniti svoji domovi i u slucajevima izrazite vojničke podređenosti. Smatram takođe da je ovaj pokret nedovoljno iskoristen u razvijanju Bošnjačke nacionalne svijesti na širem prostoru. Albanci su ovaj događaj dostojno predstavili u programskom đelovanju “Prizrenske lige”, koja je samo jednim dijelom bila ukljucena u ovaj pokret. U tom pogledu značajne su dvije bitke, u kojima su ostvarene pobjede Bošnjaka i Albanaca: Bitka na Noksicu 4. decembra 1879. i 8. januara 1880. godine.

Podsjeticu na jedan veoma značajan događaj koji se dogodio 50 godina prije ovog pokreta. Bilo je to 1831. godine kada su se Bošnjaci i Albanci, tada organizovani u Gusinjskoj kapetaniji, prikljucili pokretu Bošnjaka pod vođstvom Husein kapetana Gradascevića, poznatog kao “Zmaj od Bosne “ i zajedno sa Bošnjacima ucestvovali u borbama na Kosovu sa svojim odredom koji je brojao oko 800 boraca. Bio je ovaj pokret odraz osjecajima da su i oni dio Bošnjačkog naroda i da zele da se izbore za autonomiju Bošnjaka u okviru Osmanskog carstva, što je predstavljalo odraz njihove nacionalne svijesti,koja je vec tada bila formirana.

U kasnijim vremenima po meni je bilo vrlo značajno opređeljenje velikog broja Plavljana i Gusinjana da svoju đecu salju na skolovanje, prvenstveno u Veliku medresu kralja Aleksandra u Skoplju, iz koje su izlazili prvi kulturni radnici, intelektualci napredne orijentacije i koji su plavsko-gusinjski narod uspjeli da usmjere i da ukljuce u antifašističku borbu i time narod ovih krajeva svrstaju u red onih koji su se borili i za vlastito nacionalno oslobođenje, trazeci istovremeno i pravednije drustveno uređenje. Time su ljudi ovih krajeva postali subject savremenih događaja, sa svojim pravima u trazenju svog pravednijeg polozaja u novom drustvenom uređenju. Ovo je mnogo znacilo da ljudi ovog kraja ne postanu predmet masakra i istrijebljenja, i ako njihova prava, proklamovana u antifašističkoj borbi nisu cjelovito ostvarena i u mnogo cemu njihov, prvenstveno socijalni polozaj, postao veoma tezak, tako da su bili primorani da svoj kruh traze daleko od svog zavičaja, iako je on inace smatran najljepsim krajem na Balkanskom poluotoku.

Plavsko-gusinjski kraj je u periodu od 1879. nakon Boja na Noksicu, pa do 1912. godine imao izvjesni ‘neutralni teritorij’. Pojasnite nam o cemu se to ustvari radi?

Pogresno je shvatanje da su Plav i Gusinje poslije 1879. godine, sve do 1912 imali neku vrstu autonomije, ili da su bili “izvjesni neutralni teritorij”. Poslije neuspjeha velikih sila da Plav i Gusinje pripoje Crnoj Gori, formiran je prvi put u historiji poseban sandžak sa sjedistem u Peci (Pecki sandžak ). U znak priznanja za pobjede koje su ostvarene pod komandom gusinjskog kajmekana Ali-bega Sabanagića, on je unaprijeđen u cin generala-pase i od tada je poznat kao “Ali-pasa gusinjski”. Koji je imenovan na celo novoformiranog sandžaka u sastavu ovog sandžaka, pored Peci, Đakovice i Prizrena usli su i Plav i Gusinje. Prije toga u Plavu i Gusinju jedno vrijeme nije postojala osmanska vojska, vec je odbrana ovih teritorija i granice prema Crnoj Gori zasnivana na dobrovoljačkim-domorodačkim jedinicama, koje su samostalno branile svoj kraj, a u osmanskim dokumentima spominju se kao “koloni militer”. Poslije formiranja sandžaka u Peci ova je dobrovoljacka vojska rasformirana, a u Plav i Gusinje stacionirani su dijelovi iz redova osmanske vojske poznati kao “nizami”. Oni su ostali na prostorima Plava i Gusinja sve do oktobra 1912. godine i zajedno sa grupama građana Gusinja i Plava pokusavali pruzati otpor crnogorskom odredu, narocito na Grebenu i Visitoru. Civilni rukovodilac osmanske vlasti u Plavu i Gusinju bio je tada Haso Ferović. On se dva puta bunio protiv osmanske vlasti , jednom prilikom sa Isom Boletinom pobjegao je i boravio u Crnoj Gori.Oktobra 1912. godine, napustio je Plav prije ulaska crnogorske vojske i pobjegao u Kosovsku Mitrovicu, gdje je tertiran kao zasluzna nacionalna licnost i dobio nacionalnu penziju srpske vlade. Treba podsjetiti da je Haso Ferović bio bliski prijatelj Petra Karađorđevića, u vrijeme kada ovaj nije bio kralj i kada se nalazio u izbjeglistvu na Cetinju. On je tada odrzavao redovni kontakt sa svojim pristalicama u Srbiji. Veza između buduceg kralja Petra i njegovih pristalica odrzavana je preko Plava, uz obezbjeđivanje Hasa Ferovića. To je i bio razlog da je on kasnije tertian kao zasluzna nacionalna licnost srpske vlade i kao takav dobio nacionalnu penziju, ne samo on vec skoro svi oni koji su se preživali Ferovići.

Zatim dolazi 1912. i 1913. godina i Balkanski ratovi. To je bio jedan od najtezih momenata za nas narod. Desio se genocid i pokrstavanje Bošnjaka i Albanaca, odnosno muslimana, pa cak i nekih katolika ovog kraja. Vi ste dugo istraživali ove historijske cinjenice. Mozete li nam opisati ta događanja, ili pak neke vazne detalje?

 

O onom što se događalo nakon okupacije Plava i Gusinja od strane crnogorske vojske od kraja 1912. do kraja maja 1913. godine pisao sam vise puta. Ti se događaji ne mogu kratko objasniti. Predocicu samo sljedece: đelimican otpor crnogorskoj vojsci pruzen je na planinskom grebenu iznad Gusinja i na Visitoru iznad Plava. Vecina Plavsko-gusinjskog stanovnistva pokorilo se i crnogorsku vojsku prihvatili, kako se kaze na “hljeb i so”. Tokom novembra i decembra 1912. godine izvrseno je masovno razoruzavanje stanovnistva (predato je po nekim procjenama 2000 pusaka, mozda je cak bilo i vise) a najistaknutije licnosti Plava i Gusinja zatvorene su i internirane u Niksic. Imali su tretman taoca. Nakon što je vojnički sređeno stanje i uspostavljen “red i mir”, februara 1913. godine na ovaj teren poslata je Donjo-vasojevićka brigada, pod komandom Avra Cemovića. Ona je tada bila stacionirana na sektoru prema Rozaju i Tutinu. Dolaskom Avra Cemovića ministarstvo Vojno crnogorske vlade, na njegov (Cemovićev) prijedlog formiralo je Vojni prijeki sud. Dan nakon formiranja ovog suda zatvoreni su 11 najistaknutijih Plavljana, koji su formalno saslusani-grupno i proglaseni izdajnicima, koji navodno odrzavaju vezu sa odredom koji se u Sjevernoj Albaniji kretao pod komandom albanskog prvaka Bajram Curija. Vojni prijeki sud vec sutradan poslije zatvaranja, sve ih je osudio na smrt strijeljanjem, bez prava zalbe i oni su javno strijeljani, uz prethodno prisilno prikupljeno stanovnistvo na mjestu “Racina” kod Plava. Uporedo je nastavljen proces masovnog strijeljanja Bošnjačkog i albanskog stanovnistva i njihovo masovno pokopavanje iznad sela “Luge”oko 5 km juzno od Andrijevice. Strijeljanja su vrsena na svim stranama, u selima i seoskim katunima. Nastao je opsti strah i borba za ocuvanje života. U sluzbenim dokumentima crnogorske vlade nalazi se da ih je do sredine maja 1913. godine prebjeglo u Albaniju oko 780 građana. Shvatajuci da će svi koji nose muslimansko ime biti pobijeni obratili su se svom tadasnjem muftiji Musicu u Gusinju za savjet sta da rade. Shvatajuci bezizlaznu situaciju muftija se opređelio da iskoristi svoje muftijsko pravo po serijatu i da izda tzv.”fetvu”, kojom je odobrio vjernicima da radi spasa života mogu prelaziti u pravoslavnu vjeru, a kada se smiri situacija da se ponovo vrate u islam. Nastao je proces masovnog prelazenja Muslimana u pravoslavnu vjeru. Proto Đorđe Sekularac, koji je u osmanskom vremenu vodio pravoslavnu crkvu u Gusinju izjavio je dopisniku dnevnog lista “Politika” u Beogradu, a ova to objavila, da je tada pokrsteno 12.000 Muslimana Plava i Gusinja. Koliko je stvarno pobijeno nije tacno utvrđeno. Postoje podatci o 600 i 800 ubijenih. Jedan albanski historičar objavio je jednu knjigu o tim događajima i u njoj objasnio, pojedinacno i po selima, da se broj ubijenih kretao oko 1813 građana ovog kraja. Nisam u mogucnosti da se izjasnjavam o tacnosti ovog podatka, mada pretpostavljam da je gospodin Shaban Braha u ovaj broj ukljucio i one građane koji su februara 1919. godine pobijeni na ulicama grada od strane srpske vojske i susjednog Vasojevičkog odreda. Kako sam obavjesten autor ovog đela Saban Braha radio je u vrijeme vladavine Envera Hodže kao odgovorni sluzbenik Ministarstva unutrasnjih poslova, posebno zaduzen za prikupljanje ovih podataka. Moguće da je on te podatke iskoristio pri pisanju ove knjige.
Mozete li nam reci do kakvih ste Vi istraživanja dosli, kao i koja je uloga Crne Gore i kralja Nikole u ovom zlocinu nad narodima Plava i Gusinja?

 

Što se tice uloge Crne Gore u spomenutim zlocinima to je obijasnjeno u arhivskim dokumentima koji se cuvaju u Arhivu Republike Crne Gore. Ne moze lokalno stanovnistvo ili cinovnistvo vrsiti dislociranje jedne brigade iz Rozaja u Plav i Gusinje. Ne moze lokalna vlast za generala crnogorske vojske postavljati licnost koja je bila nepismena, veoma surova koja nije poznavala i prihvatala pravnu drzavu. Ne moze lokalna vlast formirati Prijeki vojni sud, a da o tome navodno nisu ni informisani Ministarstvo vojno i Ministarstvo unutrasnjih đela. Ne moze se svestenstvo pravoslavne crkve prisiljavati da vrsi pokrstavanjemimo kanonskih propisa ove crkve, pa cak i suprotstavljanja njenih vrhova. Brojna su dokumenta u Arhivu Crne Gore iz kojih se vidi da oblasni upravitelj obavjestava i moli da mu se odobre određene radnje, a da nadlezni ministri o svemu tome cute i na takvim aktima se samo stavlja konstatacija “a/a”. I sve se to radilo nakon diplomatskih intervencija Austro-Ugarske vlade, pa i intervencije srpske vlade, koja je također smatrala da sa takvim zlocinima treba prekinuti. Tacno je da je kralj Nikola poslije intervencije Austro-Ugarske vlade, koja je po ovlastenju evropskih sila bila zastitnik katolika na Balkanu, intervenisala zbog pokrstavanja i katolika, što je bilo protivno clanu 30 Berlinskog ugovora. Iako je muslimansko stanovnistvou ovim stradanjima bilo izrazito najbrojnije, o njima evropske sile pa i osmanska drzava nisu intervenisali. Valjda ih stradanje muslimanskog stanovnistva nije interesovalo.
Pravoslavna crkva u Crnoj Gori slozila se da se prevođenje pripadnika islamske u pravoslavnu vjeru moze vrsiti, ali pod uslovima koji su utvrđeni crkvenim propisima, a to je znacilo da je prevođenje u pravoslavnu vjeru moralo dobrovoljno, pojedinacno i da se moze izvrsiti nakon 6-mjesecnog obrađivanja onog kojeg treba prevesti u pravoslavnu vjeru. Ondasnjim ministrima crnogorske vlade za prosvjetu, za crkvene poslove i za unutrasnja đela nije odgovarao takav crkveni propis. I oni su naredili da se radi onako kako je vec urađeno. O angazovanju 12 popova za pokrstavanje.

O tome je pisao Cedo Culafic, zavičajno iz Gusinja u monografiji Plava i Gusinja koja je nosila naziv “Prokletijski meterezi”. I ako je ova monografija rađena po sluzbenom zadatku, ona nije objavljena, jer su se tome suprotstavile određene sile. U ovom slucaju prvenstveno lokalne. Moje je misljenje da je steta što je sprijeceno objavljivanje knjige Cede Culafića, jer bi ona pomogla u mnogome da se upotpune saznanja o ovim zlocinima. Poznato je da je nosilac pokrstavanja bio proto Đorđe Sekularac, zavičajno Popović iz ondasnje opstine sekularske, da je ucestvovao pop Novićević iz Plava i kako se govorilo svi popovi iz Limske doline. To nije dokumentima potvrđeno, vec se tako u narodu pripovijeda, a pisao je kako objasnih Cedo Culafic.

Poznato je da je pokrstavanje predvodila grupa od 12 popova, pa nam recite koja bila uloga pravoslavne crkve u ovom zlocinu?

Nisam u mogucnosti da egzaktno objasnim ko snosi komandnu i izvrsnu odgovornost za ove zlocine. Iz arhivskih dokumenata koji su sacuvani vidljivo je da je Prijeki vojni sud formiran naredbom ministra vojnog u crnogorskoj vladi. Komadant brigade Avro Cemović bio je glavna licnost koja je izdavala naređenje, a kapetan gusinjske kapetanije, sa svojom policijskom vlascu pokretao je postupak u slucajevima kada je o tome odlucivao” Prijeki vojni sud”. Kao predsjednik ovog suda spominje se Balsa Balsic, do tada mula Hajro ef. Basic. Kao sudije spominju se Vuksan Dragović, Milan Vesović, a kao komadant bataljona koji je osuđene sprovodio do gubilista u selo Luge kod Andrijevice spominje se Vukota Pantović. Ostale licnosti nisu mi poznate, mada je ovo nezaustavljiv proces istraživanja.

 

Da malo budemo jasniji, koje poslao Avra Cemovića da napadne Plav i Gusinje, i sta je kralj Nikola trazio od njega prije nego je otrovan?

 

Istrazujuci arhivsku građu nisam naisao na dokumenat ko je poslao Avra Cemovića u Plav i Gusinje. Postoji jedan dokumenat da je to urađeno po naređenju ministra vojnog, a da li je on konsultovao kralja Nikolu, to se iz dokumenta ne vidi , vec samo pretpostavlja. U dnevnom listu “Vreme”, Beograd, brat Avra Cemovića Marko, koji je bio potsekretar ministra unutarnjih đela objavio je clanak 19. septembra 1940. godine u kojem je tvrdio da je njegov brat Avro bio pozvan na razgovor kod kralja Nikole te da mu je navodno kralj predlagao da on, (Avro Cemović) javno prihvati odgovornost za zlocine koji su pocinjeni, obecajuci mu da će ga nakon toga proizvesti u cin divizijskog generala. Poznato je da su dva dana nakon povratka sa Cetinja Avro Cemović i jedan njegov prijatelj umrli. U narodu se smatra da su bili otrovani. Stvarni dokumenti u vezi sa tim nisu mi poznati.

 

Da li ste mozda dosli do saznanja, sta se desilo sa tijelim nastradalih u ovom nemilosrdnom genocidu nad Bošnjačkim i albanskim narodom?

 

Sta se desilo sa tijelima pobijenih ne moze se cjelovito objasniti. U spomenutoj monografiji Cedo Culafic je citirao razgovor sa jednom, tada đevojkom od 14 godina, koja je cuvala stoku na mjestu gdje je vrseno strijeljanje citirao je njen iskaz, veoma jezovit. Po njenom iskazu oni su najprije opljackani, a potom su zakopani u jednu jamu, plitko iskopanu, tako da su sutradan psi nanjusili zakopane zrtve i raznosili ih. Kasnije je odlazila njihova rodbina, kupila ostatke pobijenih leseva i ponovo ih zakopavala tamo gdje je ocijenila potrebu i mogucnost.

Da pređemo na drugi i isto tako tezak vakat, odnosno na 1919. godinu. Ova godina se nešto manje spominje, dok zlocin je isto velik. Tada je opet napadnut nas kraj, i koliko sam dosao do saznanja od nasih starijih u viđenijih Plavljana, tada je ubijeno preko 450 Plavljana i Gusinjana. Opisite nam ovaj vakat i tadasnji uzrok genocida?

 

U vezi događaja iz 1919. godine, istraživanja koja sam vrsio, prvenstveno oruzanih u arhivu snaga u Beogradu utvrdio sam sljedece:

U vrijeme austrougarske okupacije na prostorima oko Plava i Gusinja i Sjeverne Albanije đelovala je komitska crnogorska grupa pod komandom Boska Đuricanina. Ova je grupa sarađivala sa dijelom stanovnistva, koje ju je stitilo i hranilo. Nakon proboja Solunskog fronta na prostoru Plava i Gusinja formirana su dva Bošnjacka bataljona koja su se prikljucila komitskoj jedinici Boska Đuricanina. Oni su zajedno oslobodili Plav i Gusnje prije dolaska srpske vojske, koja je u Plavu ostavila samo jednu cetu a sa ostalim jedinicama posla prema Podgorici. Ceta srpske vojske, koja je bila locirana u Plavu sarađivala je sa tamosnjim stanovnistvom i od njega bila zasticena od napada. Međutim, kada je trbalo uspostaviti lokalnu vlast u Plavu i Gusinju između Plavljana i Gusinjana, koji su bili naoruzani i imali tretman dobrovoljaca i lokalnih vlasti u Andrijevici, koji su pokusali da uspostave vlast u Plavu i Gusinju, slicnu onoj kao i 1912. i 1913. godine doslo je do nesporazuma sa vec spomenuta dva bataljona u Plavu i Gusinju, koji su insistirali na njihovo ucesce i lokalnog stanovnistva u novoj vlasti. Pošto nije doslo do sporazuma delegacija Plava i Gusinja , pod rukovodstvom Smaila Nikocevića i Adema Omeragića oni su otputovali u Podgoricu gdje je bilo sjediste Zetske divizije, sa ciljem da ih ubijede da u novu vlast ukljuce i njih. Međutim do sporazuma nije doslo. Nakon toga plavsko-gusinjsko stanovnistvo se pobunilo i suprotstavilo formiranju nove vlasti. Nerealno se zanoseci, ili pod uticajem propagande sa Kosova, grupa naoruzanih Plavljana prosla je preko Rugovske klisure i stigla do Pečke patrijarsije, sa zeljom da osvoji Pec. Tome se suprotstavila srpska vojska, obavijestila komandanta armije vojvodu Putnika i dobila saglasnost da oruzano intervenise i uspostavi vlast u Plavu i Gusinju. Njima su se pridruzili i lokalni crnogorski odredi sa prostora Vasojevića. Nastupajuci prema Plavu, sa prostora oko Meteha, srpska vojska je upotrijebila artiljeriju. Prije toga kao izaslanici srpske vlade dolazili su na Cakor Punisa Racic i Smail Omeragic, koji je u međuvremenu preuzeo ime Perović. I jedan i drugi su bili solunski borci, poznati iz afere “Apis”. Njih dvojica su pokusavali da ubijede rukovodstvo Plava da preda oruzje i prihvati vlast koja mu se nudi. Od onih građana koji su u ime Plava pregovarali sa Punisom Racicem i Smailom Omeragicem spominju se Medo Ferović i Bejto Pljava Medunjanin. Nije doslo do sporazuma. Pošto pregovori nisu uspjeli, a srpska vojska je nastavila sa bombardovanjem Plava stanovnistvo ovih krajeva opređelilo se da za određeno vrijeme napusti svoje domove i da privremeno emigrira u Skadar. Za svo to vrijeme srbijanska ceta koja se nalazila u Plavu bila je opkoljena i nije bilo dozvoljeno da ih iko napada. Oni su međutim prilikom povlacenja stanovnistva pucali u narod, dozvoljavajuci mogucnost da oni koji zele mogu da se smjeste u kuci Saban bega Redžepagića i jednog mjestanina Džudovića. Tokom osvajanja Plava na ulicama su ostali mrtvi da leze oko 450 građana ovog grada, pretezno zene, đeca i starci koji nisu mogli da bjeze sa ostalima. Pošto je tada Skadar bio pod međunarodnom upravom (Francuzi, Italijani i Englezi) iz dokumenata je vidljivo da su oni prihvatili oko 3000 građana i smjestili ih u poseban logor u selu Busat, oko 12 km juzno od Skadra. Nakon godinu dana , na intervenciju evropskih sila, odbjegli Plavljani i Gusinjani vratili su se u svoje, tada potpuno opustosene i opljackane domove. Za razliku od onog što se desavalo 1913. godine, koje se tretira kao “krstenje, ovaj se period tretira kao pljacka”. Pošto je to bio pretezno nepismen svijet ova su dva događaja tretirana kao vrijeme po kojem se racunalo kad je ko rođen, kad je umro, kad se zenio. To su bila dva kriticna momenta po kojima se, umjesto kalendara racunalo vrijeme u ovim krajevima.
S obzirom da ste ucesnik Drugog svjetskog rata mozete li se prisjetiti nekih vaznih, odlucujucih, kao i bitnih momenata za nas Bošnjački narod u tom vaktu?

 

Kao ucesnik Drugog svjetskog rata ono što je najvaznije za Bošnjački narod u kraju iz kojeg poticem spomenuo bih opređeljenje tadasnje studentske i srednjoškolske omladine za antifašističku borbu i ukljucivanje naroda ovoga kraja u tu borbu, kao samostalan subject, zajedno sa ostalim narodima, pod jedinstvenom komandom i na platformi antifašističke borbe i uspostavljanje marionetskih vlada i fašističkih rezima. Ucesce jednog broja antifašista jula 1941. godine, iako je bilo relativno u manjem broju, značajno je, a njihovo brojno manje prisutstvo objasnjava se okolnoscu da nisu bili uspostavljeni , a da su na prostor Plava i Gusinja pristigle brojne izbjeglice koje su pobjegle na teritoriju Albanije tokom (1912. –1914. i februara 1919.). Oni koji su se suprotstavljali zajedničkoj borbi protiv fašističke okupacije uspijevali su da propagandno đeluju kod onih koji su se vratili u svoje domove da se, umjesto protiv okupatora bore protiv Crnogoraca, pod geslom navodne osvete za ono što se u ranijim vremenima desavalo. Značajno je da napredne antifašističke snage nisu priznale uspostavljanje novih granica, da su uspijevali da propagiraju zajedničku borbu protiv fašizma. Veoma je značajno da je veliki broj Plavljana i Gusinjana prihvatio ondasnje partizane iz Crne Gore koje cetnici nisu uspjeli da pobiju da im omoguće smjestaj na terenima na kojima su oni živjeli, da im obezbijede ishranu i slobodnije kretanje (obezbijedili su im cak i legitimacije građana ovih krajeva). Omogucili su uspostavljanje kanala putem kojih su obnovljene prekinute veze između narocitih pokreta u Crnoj Gori, Kosovu, pa sve do zapadne Makedonije, ukljucujuci i Sjevernu Albaniju. Ovim prostorima uspjesno su se kretali delegati Glavnih i Vrhovnog staba NOV i POJ , a tokom 1943. godine na ovim prostorima koncentrisani su tri manje partizanske jedinice, na nivou bataljona po jedan Bošnjački, kosovski i albanski.

Na ovim prostorima uspjesno je ostvarivana kohezija partizanskih jedinica razlicitih naroda. Bile su to tokom 1943. godine najbrojnije partizanske jedinice na jugu zemlje. Najveci uspjeh je ipak da prilikom oslobađanja ovih krajeva nije doslo do slicnih pojava kao onih iz 1912. i 1919. godine. Jedan broj Bošnjačkih  kadrova sa terena Plava i Gusinja, vec i šire, na prostoru citavog sreza i okruga, pa su prihvatani kao rukovodioci i organizatori među stanovnistvom koje je pretezno i iskljucivo bilo crnogorske i srpske nacionalnosti. Borci protiv fašizma ucestvovali su u brojnim crnogorskim, kosovskim bokeljskim i albanskim brigadama. Veliki doprinos ovog kraja ostvaren je kada su brigade NOV i POJ vodile borbu protiv njemačkih okupacionih jedinica prilikom njihovog povlacenja. Na ovim prostorima bila je u tom vremenu njihova najznačajnija logistička baza, koja je obezbjeđivala snabdijevanje nekoliko partizanskih brigada. Značajan je doprinos Bošnjaka u Sandžaku u borbi protiv fašizma, najprije ucescem u III proleterskoj sandžačkoj brigadi, a zatim u XXXVII diviziji, koja je imala značajan doprinos i u oslobođenju Sarajeva i goneci okupatora sve do Maribora.

 

Koliki je broj poginulih i ubijenih Bošnjaka u toku II svjetskog rata?

Pa mislim da je 107.000 poginulih Bošnjaka, ovaj podatak je objavio Vladimir Dedijer i smatram da je istinit, ja nemam drugih podataka.

 

Kakva je uloga Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Drugom svjetskom ratu?

 

Tokom II svjetskog rata Bosna i Hercegovina i Sandžak imali su veliku ulogu. Na tim prostorima formirane su prve partizanske brigade. One su odigrale izvanrednu ulogu kao udarne snage koje su ucestvovale u borbama na prostorima Bosne i Hegcegovine pod neposrednim rukovodstvom Vrhovnog štaba NOV i POJ. Na prostorima Bosne i Hercegovine omogućeno je nastavljanje antifašističke borbe tokom 1942. i 1943. godine, kada je okupator pokušavao da ih uništi. Bitke za ranjenike na Jablanici i na Sutjesci 1943., pokazali su velicinu ove borbe i njenu neuništivost. Bosna i Hercegovina su uspješno odrzale funkciju logističke baze za narodnooslobodilački pokret. Od posebnog značaja bilo je da su i Bihacu i Jajcu odrzana prva dva antifašistička zasjedanja ( I i II zasjedanje AVNOJ-a). na ovim prostorima odrzana su i dva zemaljska antifašistička vijeca na kojima je Bosna i Hercegovina konstituisana kao samostalna republika. Na II zasjedanju u Mrkonjic Gradu donijeta je i prva Deklaracija o ljudskim pravima, koja je kasnije prihvacena i u ujedinjenim nacijama. Time je Bosna i Hercegovina konacno priznata kao posebna republika u sastavu Federativne Jugoslavije.

Iz Plavsko-gusinjskog kraja u Narodnooslobodilačkoj borbi ucestvovali su 1600 boraca. Od toga je poginulo njih 296. Nacionalna struktura poginulih bila je: Bošnjaka 59%, Crnogoraca 30% i Albanaca 11%. Svaki drugi poginuli borac bio je mlađi od 25 godina. Znatan broj poginulih poginuo je u borbama za oslobođenje Sarajeva pocetkom aprila 1945. godine. Na spomen bisti u Trnovu isklesana su imena 57 boraca iz Plavsko gusinjskog kraja. Za jedan broj njih nalaze se njihova imena na spomen parku na Vracama, iznad Sarajeva, gdje su uklesana imena 11.000 poginulih i strijeljanih boraca NOR-a.
Zašto se desilo da se Sandžaku u toku NOR-a prizna autonomna oblast, a pred kraj rata mu se oduzela? Ko je ustvari iskoristio Bošnjake u toku rata, a zatim prevario, kao i zašto je rasformirano Zemaljsko antifašističko vijeca Sandžaka?

 

Pitanje koje se odnosi na rasformiranje Zemaljskog antifašističkog vijeca Sandžaka i ukidanje ove autonomne oblasti kao posebnog subjekta Federacije smatram da je nešto najnepovoljnije što se moglo dogoditi, ne samo Bošnjacima, vec i pripadnicima drugih nacionalnosti koje žive u Sandžaku. Još u predvecerju II svjetskog rata Rifat Burdžović, koji je prihvatan kao tribun Beogradskog univerziteta i Beograda u cjelini, vratio se Aprila 1941. godine u Sandžak i preuzeo funkciju sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak. Još kao student uspio je da postavi temelje sandžačke autonomije i da se Bošnjaci Sandžaka, koji su se tada nazivali Muslimani priznaju kao poseban narod i subject antifašističke borbe. To se ogledalo u tome što su se studenti Sandžaka, svih nacionalnosti, obratili narodima Sandžaka, spominjuci među njima posebno i “Muslimane”, obavjestavajuci ih o opasnostima koje su se nadvile nad zemljom od fašizma i pozivajuci ih da se pripreme za odbranu svojih domova od fašističke okupacije. Umjesto da pristupaju studentskim udruzenjima srpske, crnogorske i Bošnjačke nacionalnosti studenti Sandžaka su organizovali svoje sandžačko udruzenje, koje je nosilo naziv “Zlatar”, tezeci na taj nacin da se prevazilaze razlike koje su se javljale kroz historiju među razlicitim nacionalnim pripadnicima u Sandžaku. Na inicijativu Rifata Burdžovića, uz neposredno angazovanje kasnije poznatog knjizevnog stvaraoca Muhameda Abdagića iz Sjenice formirali su i svoj list “Glas Sandžaka”, koji je uspijevao da izlazi i nakon policijske zabrane. Zaslugom Rifata Burdžovića pripadnici svih nacionalnosti u Sandžaku formirali su, najprije zajedničke partizanske odrede, a nešto kasnije formirana je i III proleterska sandžacka brigada. Od oktobra 1941. godine, na inicijativu Rifata Burdžovića formiran je Glavni stab partizanskih narodnooslobodilačkih odreda za Sandžak i time se neposredno vezali za Vrhovni stab NOV i POJ. Od tada prestaje organizaciona podređenost Sandžaka Crnoj Gori, ne samo po vojnoj, nego i po političkoj liniji. Kada su formirane I i II proleterska brigada i pokrenuta inicijativa da se sandžački odredi prikljuce srpskim i crnogorskim brigadama Rifat Burdžović i Velimir Knezević, na sastanku u Foci, predlozili su Jošipu Brozu Titu da se, umjesto prikljucivanja sandžačkih odreda srpskim i crnogorskim brigadama, formira posebna sandžacka brigada, što je Jošip Broz, u svojstvu Vrhovnog komandanta sa odobravanjem prihvatio. Pocetkom juna 1942. godine, u Scepan Polju, gdje se Piva i Tara ulijevaju jedna u drugu, i odatle nastaje rijeka Drina, formirana je III proleterska sandžacka brigada, koja je neposredno pratila vrhovnog komandanta kada je sa cetiri prve partizanske brigade posao u oslobodilački mars u centralnu i zapadnu Bosnu i Hercegovinu. Time su partizani iz Sandžaka pokazali svoje vrijednosti i spremnost da se pod jednom zastavom, i pod jednom komandom bore protiv fašizma. Na tim principima, prema direktivi komandanta Vrhovnog staba pripremljeno je i odrzano Zemaljsko antifašističko vijece Sandžaka 20. novembra 1943. godine u Pljevljima. Ovo je vijece preraslo u vrhovno, političko i vojno rukovodstvo Sandžaka. Bila je to istovremeno i posebna reafirmacija Sandžaka kao drustveno-političke jedinice koja bi kao poseban subject usla u sastav planirane Federacije.
Od samog pocetka to se nije sviđalo rukovodstvu antifašističke borbe u Crnoj Gori, i ono je na razne nacine pokusavalo da ignorise formiranje i razvoj ZAVNOS-a. To se ogledalo najprije u sprjecavanju delegata izabranih na skupstini ZAVNOS-a koji su trebali da prisustvuju na II zasjedanju AVNOJ-a. Prosli su delegati Crne Gore iz Kolasina preko Pljevalja, pod vođstvom tadasnjeg delegata Vrhovnog staba NOV i POJ Ivana Milutinovića, a da izabrane delegate iz Sandžaka za II zasjedanje AVNOJ-a nisu ni informisali o svom pokretu. To je bio razlog da izabrani delegati iz Sandžaka nisu mogli da ucestvuju na II zasjedanju AVNOJ-a i da uticu na donosenje sudbonosnih odluka. i pored toga, zalaganjem Jošipa Broza, Sandžak je na II zasjedanju AVNOJ-a prihvacen kao posebna federalna jedinica koja će uci u planiranu federaciju na nivou zemlje, te da će polozaj Sandžaka biti istovijetan polozaju Vojvodine.
Još prvih dana nakon II zasjedanja AVNOJ-a rukovodstvo Crne Gore pokusalo je da bez znanja i mimo volje Predsjednistva AVNOJ-a još tada prikljuci Sandžak Crnoj Gori. Na takvu odluku reagovalo je rukovodstvo Sandžaka, a zatim i Predsjednistvo AVNOJ-a i Centralni komitet KPJ, upucujuci u vezi sa tim ostre zamjerke crnogorskom rukovodstvu. Izvrsni odbor i Predsjednistvo Zemaljskog antifašističkog vijeca Sandžaka uspio je da preuzme drustveno-političko i vojno rukovođenje Sandžakom i da na siroj osnovi razvije narodnooslobodilački pokret na ovim prostorima. Međutim, marta 1945. godine, kada su vrsene pripreme za konstituisanje jugoslovenske federacije, otpocele su nove opstrukcije, kako iz Crne Gore, tako i iz Srbije. One su tezile da se Sandžak kao samostalna jedinica i subjekt buduce Federacije ukine i da se teritorija Sandžaka podijeli između srpske i crnogorske republike. Tome su se energicno suprotsavili antifašistički borci Sandžaka, i posebno njegovo rukovodstvo. Karakteristicno je da su u tom suprotstavljanju narocito su se isticali predstavnici srpskog i crnogorskog naroda u Sandžaku, zalazuci se za jedinstveni Sandžak svih naroda koji su živjeli na tom prostoru. Međutim, njihovo suprotstavljanje nije uzeto u obzir. Rukovodstva iz Srbije i Crne Gore su uporno insistirala formiranju Sandžaka, smatrajuci da će njegovo daljnje opstajanje dovesti do cijepanja srpskog i crnogorskog naroda, bez obzira što je to bilo u izrazitoj suprotnosti interesa Bošnjačkog naroda koji je tamo živio zajedno sa Srbima i Crnogorcima. Vec tada oni Bošnjake, odnosno tada Muslimane, nisu priznavali kao poseban nacionalni subject. To je bila prva velika greska rukovodstva narodnooslobodilačke borbe, koje je time napustilo platformu koja je usvojena na II zasjedanju AVNOJ-a. Rasformiranjem Sandžaka veoma negativno je uticalo na njegov buduci ekonomski, politički i drustveni razvoj. Posebno se negativno odrazilo na međusobne nacionalne odnose. U takvoj situaciji nezadovoljno Bošnjačko stanovnistvo Sandžaka opredijelilo se da u velikom broju napusti Sandžak i emigrira u Tursku. Pošto su se ovi i ovakvi odnosi negativno reflektovali i u drugim krajevima zemlje, posebno u Bosni i Hercegovini, gdje Bošnjačko stanovnistvo nije prihvatilo da se opeđeljuje kao srpske, hrvatske, crnogorske ili neke druge nacionalnosti, nego se demonstrativno prilikom statističkih popisa izjasnjavalo kao “neopređeljeni” a jedan broj njih kao jugosloveni. Veoma je mali broj onih koji su se izjasnili kao Srbi ili Crnogorci, bili su to pretezno oni koji su bili zaposleni kao drzavni cinovnici i tako se izjasnjavali iz licnih interesa. Shvatajuci takvu situaciju stetnom rukovodstvo zemlje, i posebno Centralni komitet KPJ uocilo je da se mimo volje građana ne mogu ukidati i uvoditi nove nacionalnosti, pa je dozvolilo da se prilikom statističkog popisa u 1971 godini mogu nacionalno izjasnjavati i kao”Muslimani”.

Ogromna je vecina Bošnjačkog stanovnistva u svim krajevima zemlje prihvatilo takvu mogucnost i od tada se, umjesto kao neopređeljeni, iskazuju kao Muslimani u nacionalnom smislu. To je tri godine kasnije usvojeno i u novom Ustavu SFRJ, a prije toga bilo priznato i prilikom usvajanja posebnih amandmana na Ustav. Septembra 1993. godine na II sveBošnjačkom saboru usvojena je jednoglasna odluka da se Muslimani u nacionalnom smislu ubuduce iskazuju svojim historijskim imenom “Bošnjaci”. Vrijeme je pokazalo opravdanost takve odluke, jer je vecinsko stanovnistvo takvu odluku svim svojim bicem prihvatilo i sprovodi.

Nakon Drugog svjetskog rata Bošnjaci i Albanci su ponovo bili na udaru posebno u vrijeme Rankovića. Opisite na taj period koji se u narodu prepricava kao ‘u vrijeme Rankovića’?

U odnosu na događanja poslije zavrsetka II svjetskog rata i polozaja Albanaca, podsjeticu na neke događaje. Nije sporno da su Albanci u II svjetskom ratu ocekivali da će se pripojiti Albaniji, smatrajuci je svojom maticom. To je narocito izrazavano među onim Albancima koji nisu ucestvovali u antifašističkoj borbi. Međutim, pošto sam tokom NOR-a često boravio u krugovima boraca antifašističkog rata Albanaca sa Kosova stekao sam utisak da i oni prizeljkuju da će se poslije pobjede nad fašizmom prikljuce Albaniji. Sticao sam utisak kao da su oni imali u tom vremenu neku saglasnost i najviseg rukovodstva antifašističke borbe i Jugoslavije, prvenstveno vrhovnog komandanta marsala Tita. To je izrazavao i delegat Vrhovnog staba u Albaniji Miladin Popović i davao im u tom pogledu podrsku. To je jasno izrazeno i u vrijeme poznate “Bujanske konferencije” na kojoj je izrazena zahvalnost Narodnooslobodilačkom pokretu Jugoslavije što im je takvu mogucnost pruzio. Međutim, poslije odrzane Bujanske konferencije i dobijenih dokumenata u Predsjednistvu AVNOJ-a doslo je do reagiranja i neslaganja sa takvim odlukama, Bujanska konferencija je tretirana kao i da nije odrzana. Tokom oslobođenja Kosova organizovale su se tzv. Balističke snage koje su se suprotstavile pripajanju Kosova Jugoslaviji. Doslo je i do pobune na sektoru Drenice koju je vodio Saban Paluza. On je u pocetku sarađivao sa partizanima, jedinice kojima je komandovao proglasavao je partizanskim. Ali nije bio spreman da sa tim jedinicama pođe na Sremski front. Tako se i dogodilo da su oni do Preseva stigli na putu za Srem, ali da su nakon toga odlucili da odbiju komandu i da se ponovo vrate na prostore Drenice. Tamo se tada nalazila i Kosovsko-metohijska udarna brigada kojom je komandovao Zufer Music iz Plava. Bilo je to u februaru 1945. godine. Saban Paluza raspolagao je tada sa oko 7.000 boraca pod svojom komandom , a i brigada kosovska kojom je komandovao Music brojala je oko 3.000 boraca. Brigada je bila opkoljena i od Musića se zahtijevalo da on brigadu preda balističkim snagama. On to nije dozvolio i nakon toga doslo je do krvavih borbi koje su trajale citav mjesec dana. Negdje u zabiljeskama komandanta Musića, koje se nalaze kod mene u privatnoj arhivi, on je zabiljezio da mu je tada ubijeno oko 270 boraca. Vise nego tokom citavog ratovanja na prostorima istocne Makedonije, Grčke i tokom oslobađanja Metohije. Ukljucene su nakon mjesec dana i druge jedinice Narodnooslobodilačke vojske i taj je pokret bio potpuno ugusen. To je ostavilo veoma negativan utisak i odnos velikog broja Albanaca prema Jugoslaviji bio je veoma pogorsan. Partizanske jedinice sa albanskim partizanima bile su veoma malobrojne. Iz Albanije, kojom je komandovao Enver Hodža, pristigle su tada i dvije albanske partizanske brigade, koje su se ukljucile u likvidaciju balističke pobune. Nakon toga pristupilo se masovnom razoruzanju albanskog stanovnistva. Organi drzavne bezbijednosti koji su bili pod rukovodstvom Aleksandra Rankovića, a na Kosovu Spasoja Đakovica, preduzeli su veoma drasticne mjere prema albanskom stanovnistvu, iskazujuci svoju mrznju i netrpeljivost prema albanskom stanovnistvu. U tom vremenu desavala su se brojna prekoracenja i zloupotreba vlasti, kojom su rukovodili ondasnji organi OZN-e (Ođeljenja za zastitu naroda). Prema albanskom narodu odnosilo se sa nepovjerenjem . mali je broj bio albanskih kadrova koji su bili ukljuceni na značajnijim pozicijama u narodnooslobodilačkoj vlasti. Sve vise je tinjala mrznja, koja se sve vise uspostavljala na odnos Albanaca na jednoj i Srba i Crnogoraca na drugoj strani. Taj odnos permanentnog nepovjerenja i neravnopravnog odnosa prema Albancima na Kosovu doveo je kasnije do zestokih demonstracija na Kosovu. Ustavom iz 1974. godine ucinjen je značajan pokusaj da se Albancima na Kosovu obezbijede veca ljudska prava. Kosovo je dobilo tretman autonomije, koja je neposredno bila ukljucena u sistem Federacije, sa svim pravima kao samostalan subject, istovremeno zadrzavajuci svoj odnos kao posebna jedinica u sastavu Srbije. To ipak nije bilo dovoljno necinskom dijelu albanskog stanovnistva na Kosovu i ono je permanentno insistiralo da Kosovo dobije tretman posebne republike u sastavu SFRJ, što mu se onda nije moglo omoguciti. Dolaskom Milosevića na vlast prava koji su Albanci stekli 1974 godine ukinuta su i svedena na formalnost dovođenjem svojih eksponenata da oni predstavljaju narod Kosova, što je bila najobicnija lakrdija. Izrazit je slucaj u tome dovođenje u Predsjednistvo SFRJ nekog Sejda Bajramovića, koji se izrazito ponasao kao eksponent Slobodana Milosevića, što je dovelo do pogorsavanja odnosa i na nivou SFRJ. O kasnijem razvoju događaja necu pricati jer oni su dovoljno poznati, a po mojem misljenju nisu ni danas rijeseni. Zaboravio sam da spomenem da su koncem marta 1945 godine vrsene mobilizacije albanskog stanovnistva za ukljucenje u narodnooslobodilacku vojsku na sektoru prema sjeveru (Srem), a isto tako i slanjem vace mase mobilisanog stanovnistva na sektoru prema Trstu, preko Bara. Tom prilikom dogodio se i jedan veoma tezak zlocin prema mobilisanim Albancima 31. marta 1945. godine kada su pobijeni oko 480 mobilisanih Albanaca u Baru, a broj pobijenih tokom bjekstva prema Skadru nije poznat. Pošto sam poslije toga događaja premjesten u Sresko rukovodstvo Bara, da bi makar po imenu postao blizi barskom stanovnistvu, koje je nakon toga postalo ogorceno. Nakon istraživanja koja sam vrsio, utvrdio sam da je taj zlocin isceniralo oblasno rukovodstvo OZN-e na Kosovu, predvođeno nacelnikom ođeljenja Spasojem Đakovicem, koji je bio inicijator i izvrsilac i brojnih drugih zlocina na Kosovu, a kasnije je kada je bio pomocnik Saveznog javnog tuzioca napisao knjigu “Sukobi na Kosovu” u kojoj je tezio da maksimalno ocrni Fadila Hodžu i njegove najblize saradnike. Njegova mrznja i prema Bošnjacima izrazena je tada i u odnosu na mene, pokusavajuci da me svrsta u krug tzv. “separatista”, mada smo tokom 1944. godine zajedno radili u Sreskom rukovodstvu u Andrijevici.

 

Srbija i Crna Gora su izvrsili organiziranu agresiju na nasu Domovinu BiH i po jedenaesti put genocid nad Bošnjacima. Recite nam, historijski gledano, odakle dolazi ta srpsko-crnogorska mrznja prema Bošnjacima?

 

O genocidu koji je izvrsen nad Bošnjačkim narodom 1992. –1995., smatram da nema potrebe da govorim, ne samo što su ti događaji potpunije poznati siroj javnosti, nego što bi po obimu i značaju zasluživali da im se posveti vise prostora. Preživio sam II svjetski rat i brojne zlocine. Preživio sam njemačke i italijanske fašističke zatvore, ali ono što se desavalo od 1992. godine nisam mogao da shvatim. To su bili odnosi neiskaljene mrznje prema jednom narodu sa teznjom da se on totalno istrijebi ili progna sa ovih prostora sa ciljem stvaranja jedinstvenog prostora za sve Srbe bez obzira gdje su živjeli. Sve to vrijeme preživljavao sam u blokiranom Sarajevu koje je permanentno granatirano. I kroz moj dom u kojem sam živio prosla je jedna tenkovska granata, a snajpera je bilo u izibilju. Ipak, moralo se živjeti, i eto srecom preživjeti. Putem medija uspijevao sam da saznam i sta se radi sa Bošnjacima u drugim krajevima. Poznat mi je slucaj istrijebljenja Bošnjaka u Bukovici. Slusao sam o izvođenju iz voza u Strpcima kod Rudog vece grupe Bošnjaka i njihovo strijeljanje. Hiljade izbjeglica koje su uspijevale da dođu do Sarajeva pricali su o brojnim zlocinima nad Bošnjačkim narodom sirom istocne Bosne i Hecegovine. Kruna svih tih događaja dogodila se masovnim ubijanjem stanovnistva u Srebrenici, u Zepi, Vlasenici, Zvorniku i dalje sve do Bijeljine. Sve to ljudski razum ne moze da shvati i mnogi se pitaju da li je moguće da covjek covjeku ucini takva zla. Kroz historiju razne su se drzave borile da osvoje tuđe teritorije, ali stanovnistvo prvenstveno đeca, zene i starci nisu ubijani. Nije unistavana njihova imovina, iako su se granice mijenjale i ljudi pripajani razlicitim drzavama. Život je tekao dalje. A ovo što se desavalo posljednje agresije na Bošnjački narod ljudski um ne moze da shvati. To ni životinje među sobom ne rade. Nadajmo se da će se ljudi opametiti i da će vec jednom shvatiti da ovakvi sukobi ne vode nicemu dobrom, kako onima koji su predmet ubijanja i unistavanja, tako ni onima koji takve zlocine cine, jer to ne vodi nikakvom dobru, ama bas nikome.
Da li ste mogli predvidjedi da se u bivisim komunistima kriju takvi zlocinci poput Milosevića i njegovih sljedbenika, kao i da li ste ikada razmisljali o ovakvom raspadu Jugoslavije za koju ste se borili?

 

Nisam mogao pretpostaviti, ni u snu snijevati da jedan Milosević ili bilo koji drugi, posebno bivsi komunista, moze toliko poluđeti da pocini zlocine kakve je pocinio. Kroz historiju, poznato mi je da Neron u svoje vrijeme palio gradove da bi posmatrao i uživao u onome što se desavalo. Nema razlike između Nerona i Milosevića i njegovih najblizih saradnika.
O raspadu Jugoslavije 1991. godine nisam mogao ocekivati niti cak pomisliti ono što se desavalo. Poznato mi je bilo da su u Sloveniji bile prisutne tendencije da se ona izdvoji i osamostali, jer se u njoj bilo uvrezlo shvatanje da se ona ekonomski eksploatise. Mada je u vezi sa tim bila prisutna propaganda nekih evropskih zemalja i evropsko-američke reakcije, kojima je Jugoslavija smetala i koji su sve cinili da je razbiju. Ja ipak nisam vjerovao da će se to dogoditi. Posebno ne na nacin kako je to urađeno. Po mom misljenju velika je greska što se Jugoslavija stvarala nasiljem, sa teznjom velikosrpskog hegemonizma. Mislim da je interes naroda koji su živjeli u njoj bio da oni zajednički žive i da se udruze na demokratskim osnovama. Oni koji su zagovarali hegemonizam, bilo kojeg naroda, napravili su veliki zlocin, jer se na tim osnovama nije mogla ocuvati ravnopravna i demokratska zajednica. Ono što se događalo poslije agresije iz 1991. godine vratilo nas je stotinu godina unazad i tesko da cemo se izboriti da formiramo makar ekonomsku i kulturnu zajednicu, koja bi bila u interesu svih naroda. Posljedice su veoma teske i one će se tesko prebroditi.

 

Da li ste mozda istraživali odakle dolazi ta srpsko-crnogorska mrznja prema drugim narodima?

 

Postavlja se pitanje u vezi mrznje koja je stvorena među nekim nasim narodima, prvenstveno u odnosu na Bošnjake. Reci cu vam moja istraživanja historijski ne potvrđuju takvu tezu, naravno da se pogresno shvatim. Stotinama godina Srbi i Crnogorci, pošto njih posebno spominjete, živjeli su normalnim drustveno ekonomskim odnosima sa Bošnjacima. Nikome nije smetalo to što jedan broj Srba i Crnogoraca ne želi da primi Islam i što želi da ostane u ranijoj vjeri. Nikome takođe nije smetalo to što jedan dio stanovnistva kao svoju vjeru prihvata Islam . Ali, poslije poraza Osmanlija pred Bečom i stvaranja poznate Alijanse hriscanskih drzava za protjerivanje Osmanlija sa Balkanskog poluostrva, dovelo je do stvaranja mrznje prema svim pripadnicima islamske vjere, bez obzira da li su oni Turci-Osmanlije, ili domorodačko stanovnistvo na Balkanu. Nastao je period jedne vrste krstaških ratova sa željom da se unisti sve što je islamsko na tlu Evrope. Tu su se javili i interesi nekih velikih evropskih sila u tom vremenu. Primjera radi, Mletacka republika je bila jedna od evropskih velesila. Imala je veliku mornaricu. Ali nije imala kopnene vojske. Umjesto da je stvara ona se prvenstveno oslonila na hrišćansko stanovništvo u Dalmaciji i Crnoj Gori. Potkupila je njihove glavare i dodijelila im plate kao mletačkim oficirima. Potkupila je crkvene dostojanstvenike i putem Rimske kurije otpocela akciju za stvaranje Unije između pravoslavlja i katoličke crkve. Potkupila je vrhovno pravoslavno stanovnistvo i dala mu biskupske plate. Za racun Mletačke republike oni su iskoristili pravoslavnu crkvu da vrse masovnu propagandu za racum Mlecana, obecavajuci im slobodu, pljačke i ubijanja svog muslimanskog stanovnistva. Crnogorski i hercegovački narod pravoslavne vjere, koji je živio u tezim ekonomskim uslovima, prihvatio je tu propagandu i stupao u redove mletačke vojske pod komandom svojih plemenskih prvaka. Spomenuo bih u tome dva karakteristicna slucaja. Mlecani su 1687. godine zauzeli Herceg Novi, prvenstveno zaslugom crnogorskog i srpskog stanovnistva u okolnim krajevima. Izginulo ih je vise od 5.000, ali oni koji su preživjeli bili su zadovoljni jer su iz Herceg Novog ponijeli značajna materijalna dobra (opljackali). I ponovo su se vratili na svoja brda, a Mlecani uspostavili svoju vlast u Herceg Novom. Nazalost, to se ponekad, narocito kroz epsku narodnu pjesmu tretira kao dio nacionalno oslobodilačke borbe, i ako ona u tom pogledu nema nikakvih elemenata. Ratovalo se za racun Mlecana i određene pljačke koja je u tim ratovima ostvarena. Slicno se dogodilo godinu dana kasnije na prostorima plemenske zajednice Kuca. U ovom plemenu tokom XVII stoljeca spomonje se veliki pripadnika muslimanske vjere. Jednim dijelom nalazimo ih i 1485. godine prilikom prvog popisa Skadarskog sandžaka. Ova brojna muslimanska bratstva u Kucima živjela su u istoj plemenskoj zajednici, sa hriscanima i sa njima veoma lijepo sarađivali. Međutim, po zahtjevu kotokrskog providurstva, koje je obecalo materijalnu pomoc hriscanskom stanovnistvu, glavari ovog plemena (tada su bili Drekalovići) izvrsili su 1688. godine pokolj muslimanskog stanovnistva u svojoj zajednici, sa kojim su do tada živjeli (poznata je bitka na Orlovu). Svo muslimansko stanovnistvo iz Kuca prebjeglo je i naselilo se u Podgorici, Zeti, Niksicu, Kolasinu, Plavu , Rozaju i drugim krajevima. Tako je tada po zakonu “prelivnih sudova” doslo do unistenja muslimanskog stanovnistva u ovoj plemenskoj zajednici, a istovremeno do značajnog povecanja muslimanskog stanovnistva u krajevima gdje su se naselili protjerani Muslimani iz plemena Kuca. Dvadeset i cetiri godine kasnije (1711), pojavila se Carska Rusija pod vođstvom pukovnika Mihaila Miloradovića, koja je svoje imperijalne interese na Balkanu zeljela da ostvari uz pomoc tamosnjeg hriscanskog stanovnistva. Tako je 1711. godine doslo do poznate “istrage poturica”u Staroj Crnoj Gori. Tada je ova delegacija, uz pomoc tadasnjeg crnogorskog vladike Danila Petrovića uspjela da izvrsi istrijebljenje tamosnjeg muslimanskog stanovnistva, koje je 130 godina kasnije vladika Petar II Petrović Njegos opjevao u svom spjevu “Gorski vijenac”. Tada je istrijebljeno svo muslimansko stanovnistvo sa prostora cetiri crnogorske nahije. Pisao sam o tome posebno i ovom prilikom to nije potrebno da ponavljam. Spomenuo bih samo da su danas prisutne tendencije da se dokaze da istrage poturica stvarno nije bilo, vec da ju je izmislio Njegos. Istina, oni koji tako tvrde, historijska dokumenta traze u 1702., 1704., 1706., 1708. i 1710. godini, kada istrage stvarno nije bilo. Međutim, svi oni bjeze da objasne sta se dogodilo 1711. godine pod vođstvom ruskog pukovnika Mihaila Miloradovića. Pošto sam o tome pisao u svojim đelima smatram da je ovo dovoljno što sam objasnio.
Srbi i Crnogorci su ubijali, palili, silovali, progonili, zatvarali po logorima nas narod… I opet u Daytonu zlocinci i fašisti su nagrađeni sa 49 odsto koji pociva na zemlji Bošnjaka. Kako Vi vidite Bosnu i Bošnjake u buducnosti?

 

Tacno je sve ono što vi u svom pitanju iznosite u odnosu na Bosnu i Bošnjake. Moje misljenje u vezi sa tim je veoma pesimisticno. Kao što sam objasnio Bosna je oduvijek bila visenacionalna i vise vjerska zemlja. Pripadnici raznih nacija i vjera dugo su živjeli u njoj bez posebnih sukoba. Uticaj susjednih naroda, prvenstveno Srba i Hrvata i propaganda koja se od njih vrsila stvorili su veoma tesku, naizgled i nemogucu situaciju. Svi su izgledi da su tome kumovali i neke velike sile i one su ugovorom u Dejtonu uspostavile nemoguće stanje. Da li će ono uspjeti da se prebrodi ne znam. U tome sam veliki pesimista. Vjerujem ipak da će se Bosna, kako tako ocuvati, a Bošnjaci u njoj živjece kako budu morali.
Plavljani i Gusinjani su dali značajan dorinos u odbrani Bosne i Hercegovine. Vise od pedeset sehida oku stotinu nestalih i strdalih od granata i snajpera. U toku Drugog svjetskog rata Bošnjaci iz Plava i Gusinja su se borili također za oslobađanje Bosne. Jedan broj su i dali tada živote za zemlju Bosnu. Na Trnovu su njihovi mezari… Kako ste gledali na Bošnjake iz Sandžaka, pa i iz Plava i Gusinja koji su se borili u redovima Armije BiH?

 

Plavljani i Gusinjani, i ovom prilikom su se pokazali kao dostojni i hrabri borci, iako domaca sredina prema njima nije bila narocito naklonjena. Mali je broj njih koji su se u Sarajevu i njegovu okolinu naselili prije 1970. godine. Priznavanjem “Muslimana” u nacionalnom smislu shvaceno je i od njih kao povoljna prilika da svoj ekonomski i kulturni polozaj obezbijeđuju i u ovoj sredini. I od tog vremena brojni su Plavljani i Gusinjani koji su se naselili u Sarajevo i oko njega, nisu imali svojih kuca, nisu mogli dobiti drustvene stanove, neki su cak rjesenje svog stambenog pitanja pokusavali da rjesavaju u okolini Sarajeva bez pravnih dokumenata i dozvola. Narocito su se naseljavali na prostore između Ilidže i Sarajeva. Lokalne i inspekcijske vlasti vrlo često su im rusili kuce, a oni, nemajuci drugog izlaza ponovo su ih pravili., i tako su docekali agresiju na Bosnu i Hercegovinu aprila 1992. godine. Kao i brojni muhadžiri iz drugih krajeva, pretezno iz Sandžaka, srpsko-crnogorske cetničke snage, pokusavajuci da osvoje Sarajevo, naisli su na prve bunkere oko Sarajeva. Bile su to kuce muhadžira velikim brojem bespravno izgrađenih. Plavsko-gusinjskih i ostali muhadžiri pruzili su agresoru izvanredan otpor, braneci u prvom redu svoje kuce, a time i prilaze Sarajevu. Od njihovih kuca stvoren je svojevrstan prsten za odbranu grada. Pokusali su Plavljani i Gusinjani da u samom pocetku organizuju i osnuju svoju brigadu za odbranu grada. Ja sam licno tada vodio razgovore sa clanom vrhovne komande generalom Abdulahom Kajevićem. Međutim, pošto nismo imali oruzja savjetovano nam je da se prikljucimo ostalim terenskim jedinicama i da se u sastavu njih borimo protiv agresije. Tako je i urađeno. Veliki je broj Plavljana i Gusinjana koji su se putem teritorijalne odbrane ukljucivali u borbene jedinice. Ja ne raspolazem tacnim brojem koliko ih je bilo u jedinicama, jer to na nivou grada niko nije vodio, a ni zavičajno Udruzenje Plavljana i Gusinjana takvu evidenciju nije ostvarilo. Napisali su u vezi sa tim jednu kracu monografiju i mene zamolili da im napisem predgovor. Nije mi ovom prilikom pri ruci ta monografija, pa tacan podatak ne mogu iznijeti. Ali mi je ostalo u sjecanju da je oko 57 nasih građana dalo svoje živote u odbrani grada. Duzan bih bio da ovom prilikom posebno spomenem Zama Ducića, zavičajno iz Plava, rođen 1967. godine. On se junački borio kao komandant bataljona na Hrasno brdu i poginuo herojskom smrcu 25. septembra 1994. godine na Jasenu. Bio je komandant III bataljona 167 slavne motorizovane brigade. Svoj život svjesno je zrtvovao da bi spasio svoju jedinicu koja je bila opkoljena. Odlikovan je “Zlatnim ljiljanom”, a kasarna u Krivajicima kod Olova nosi njegovo ime. Džennaza je obaveljena na najvecem nivou uz prisustvo duzosnika političkog, armijskog i islamskog BiH rukovodstva i to u haremu Ali-pasine džamije, tamo gdje pocivaju najveci Bošnjački velikani. Bio bi nam poseban dug da spomenemo Bošnjake koji su živjeli u Plavu i Gusinju, a koji su samo svojim mislima permanentno bili kao da žive u blokiranom Sarajevu. Karakteristican je primjer da u vremenu od aprila 1992. do kraja 1995. godine u Gusinju i Plavu nije kolo zaigralo, niti se pjesma cula, pa ni u vrijeme svadbe i rođenja. Kada sam jednu stariju osobu iz Gusinja upitao zasto, odgovorila mi je:”Pa mi nismo mogli da zapjevamo i da zaigramo kada nasa braca u Sarajevu i sirom Bosne ginu od nasih zajedničkih neprijatelja”. Svoj odnos prema Bosni i Bošnjacima, Plavljani i Gusinjani posebno su izrazili i docekom hercegovačkih muhadžira kada su ovi, bjezeci od cetničkog noza, stizali i trazili pomoc od svoje brace Bošnjaka. Taj odnos je bio bratski i Bošnjački i on se i danas tako pamti. Inace u gradu Sarajevu još mjeseca juna 1992. godine formirana je I sandžacka brigada, koja je bila prva regularna jedinica u gradu Sarajevu formirana odlukom Predsjednistva Bosne i Hercegovine. Spomenuo bih veliku ulogu koju su u odbrani Sarajeva dali njeni najistaknutiji građani: general Sefer Halilović, bio je rukovodilac oruzane borbe, a njegovi najblizi saradnici u Glavnom stabu bili su također generali i nacelnici ođeljenja: Kajević Abdulah i Zicro Suljović. Tu su zatim Medo Haznadar, kao komandant I sandžačke brigade, Zaim Bačković kao brigadir, Hasković Sabro, Cikotic Selmo, koji je komandovao specijalnom brigadom u Srednjoj Bosni, a danas je komandant korpusa i brojni drugi. Oni su casno izvrsili svoj dug poput plavsko-gusinjskog Ali-pase Gusinjca, pljevaljskog muftije Semsikadića, komadanta bosanske vojske u vrijeme austrougarske okupacije Selmanović Ismaila i brojni drugi. Plav, Gusinje i Bošnjaci u njemu u buducnosti u ovim uslovima ne moze se ruzicasto sagledavati. Iako je to po svojim prirodnim ljepotama najljepsi kraj na Balkanu, on je ekonomski unisten. Njegova ekonomska osnova ne daje mu mogucnost nekog povoljnijeg života u njemu. Veliki broj građana Plava i Gusinja odselilo se trbuhom za kruhom u evropske zemlje, u Ameriku, Zapadnu Evropu, Kanadu, Australiju. Oni tamo rade pretezno teze fizičke poslove. Odrzavajuci svoj život, oni su smogli snage i da se usred agresije na BiH organiziraju sirom Evrope i Amerike i da na najbolji moguci nacin pomognu svojoj Domovini i opkoljenom nasem narodu kojem je prijetio nestanak. Ta pomoc posebno je stizala nama koji smo rodom iz Plava i Gusinja, zato koristim priliku da im se zahvalim.

Ima značajan broj intelektualaca, narocito u Sarajevu i drugim krajevima u Bosni i Hercegovini, na Kosovu u Makedoniji u Hrvatskoj pa i Sloveniji. Kako je u jednom pismu Josipu Brozu Titu pisao general Zufer Musić: ”Oni su svugdje dobri, samo ne valjaju u svom Plavu i Gusinju”.

Kako vidite Sandžak u buducnosti?

 

Kako vidim Sandžak?! Njegova je kobna sudbina da su ga između sebe podijelili Srbija i Crna Gora i tesko je vjerovati da će se on u ovakvim prilikama uspjeti da formira kao jedinstvena cjelina. Veliki je broj muhadžira iz Sandžaka, narocito u Turskoj, a u posljednje vrijeme velikim dijelom i u Bosni i Hercegovini. Oni su vitalan i snalazljiv svijet i u novim sredinama uspijevaju da se uspjesno razvijaju. Neki im cak i zavide, ali oni svojim radom i vitalnoscu uspijevaju da se odrze. Od starog Sandžaka ocuvace se samo dio Novog Pazara i okoline, Sjenice i Tutina. Novi Pazar je u tom pogledu neunistiv. Svi nameti i nasilja koji se na tom prostoru desavaju ne mogu ih unistiti.

Kako vidite novu drzavnu zajednicu Srbija i Crna Gora i koliko je moguće opstanak te zajednice na duzi period?

Nezahvalno se baviti prognozama i nerado to činim. Međutim, smatram se dužnim da kažem ono što makar pretpostavljam. Moja saznanja govore da se Crna Gora nezavisno razvijala u odnosu na Srbiju i da su im putevi razvoja najčešće bili različiti, bez obzira što je pravoslavna crkva bila kohezioni i idejni factor koja ih je poveživala. Historijski se ne može prećutati da se Crna Gora u državnom pogledu javila nešto više od stotinjak godina prije Srbije. Nju je 1185.godine okupirala Raška, kada je njom upravljao prvi srpski župan Stefan Nemanja. Historijski nije sporno da je tada Stefan Nemanja porušio sve gradove tadašnje Zete, a da je ostavio samo Kotor, u kojem je povremeno stolovao. Za razliku od Raške, ona je tada bila pretežno katolička i tako nastavila da se razvija kada je ona data na upravljanje najstarijem sinu Nemanjinom Vukanu, o čemu govori i informacija Vukanova rimskom papi o bogumilskom preovladavanju u Bosni. U njoj je pripadanje katoličkoj crkvi bilo veoma prisutno i kad su ovi krajevi bili dati pod upravu Jelene Anžujske, udove ubijenog srpskog kralja Uroša. Nije poznatoda su stanovnici ove pokrajine učestvovali u boju na Kosovu. Poznato je da su poslije smrti cara Dušana ovim krajevima upravljali Balšići, koji su se kao i mnogi drugi odmetnuli od tadašnje srpske države, da se od 1427. godinje u joj spominju Crnojevići , da su oni bili u bliskoj vezi sa albanskim vlastelinom Skender-begom (Đerđom Kastriotem) i zajedno sa njim bili u službi Mletačke Republike, te da tadašnja Crna Gora, ne samo da nije bila u sastavu Srpske Despotovine, nego je pod vodstvom Ivana Crnoojevića bila u ratnom stanju sa tadašnjom Srpskom Despotovinom, a da je ona ušla u sastav Despotovine 1421. godine, kada je njom upravljao sin Kneza Lazara, Stjepan kao miraz po ženskoj liniji. Šest godina kasnije Crna Gora je ušla u sastav Despotovine kojom je tada upravljao Đuro (Đurad) Branković. To im međutim nije smetalo da se pod vodstvom Crnojevića odmetnu od Despotovine, koji su uz pomoć bosanskog kralja Tvrtka preuzeli upravljanje Katunskom nahijom, a da od hercegovačkog vlastelina Stefana Vukčića dobiju na upravljanje pet katuna, koji su im bili početna baza i ekonomska osnovana kojoj su se dalje razvijali. Inače u vrijem srednjovjekovne Bosne veliki dio sadašnje Crne Gore bio je u sastavu bosanske države. Ona se u odnosu na Srbiju drugačije razvijala i prije dolaska Slovena na Balkansko poluostrvo. Na prostorima današnje Crne Gore velikim dijelom živjeli su Iliri. Tu je bilo i sjedište Ilirske države, čije je sjedište bilo u Skadru, u Medunu I u Risnu, dok su na prostorima današnje Srbije pretežno živjeli Dardani, Tračani i drugi.

Nakon osmanskih osvajanja Crna Gora je formirana kao zaseban crnogorski sandžak, Srbija je izdijeljena na više Sandžaka. Crna Gora se kasnije razvijala pretežno u sastavu skadarskog, povremeno u sastavu hercegovačkog i dukađinskog, a Srbija je sve od početka četvrte decenije 19.st bila izdijeljena, da bi tada njen glavni dio prerastao u Beogradski pašaluk. Karakteristika stanovnika Srbije bila je da hljeb treba zarađivati motikom, a kod Crnogoraca je bilo razvijeno shvatanje «da je lakše hljeb zarađivati puškom nego motikom», iz čega je preovladavao duh hajdučije. I jedna i druga su sve do kraja XVII stoljeća služili Osmanlijama, nalazeći svoj ekonomski interes u ukidanju veoma teških opterećenja (poreskih) koja su po Zakonu cara Dušana, ukinuta uvođenjem timarsko-spahijskog sistema, kada je ekonomski položaj seljaka bitno poboljšan. U Crnoj Gori su poreske obaveze bile veoma teže, naročito u vrijeme Balšića, a Osmanlije su na ovim prostorima uveli plaćanje poreza u formi «filjurija», koje su više bile simbolične. Sve do stvaranja tzv. «Svete alijanse», nakon poraza Osmanlija pred Bečom, ni jedni ni drugi se nisu ozbiljnije bunili protivu Osmanlija. A tada su na scenu evropske sile sa svojom imperijalnom politikom na balkanu. I svaka je hrišćane na Balkanu težila da upregne u jaram vlastitih interesa, da za njihov račun krvare, ne samo protiv Osmanlija, već prvenstveno protiv svih onih koji su prešli na islam. Po svim obilježjima bio je to pravi krstaški rat. Zakrvili su Crnogorci, Hercegovci i Srbi protiv svojih «domaćih Turaka». Više od 5.000 njih bili su osnovna snaga Mlečanima kod zauzimanja Herceg Novog, Risana i drugih gradova u Boki Kotorskoj. Zadržali se u ovim gradovima po nekoliko dana, popljačkali što se moglo pljačkati, vratili se svojim domovima, a Mlečani izgnali, ili preveli u katoličku vjeru više od 3.000 Bošnjaka iz ovih krajeva. Jedini su pošli prema Hercegovini, a 2.100 njih brodom stigli u Bar i rasturili se od Mrkojevića, do sjeverne Albanije i Sandžaka. Samo godinu dana kasnije (1688) Kuči Drekalovići zauzeli su tvrđavu Medun, na nju istakli svoju zastavu Mletačke Republike, pozvali Mlečane da zaposjednu grad i po njihovom diktatu protjerali brojna muslimanska bratstva koja su se nakon toga rasula od Podgorice, Spuža, Nikšića, do Plava, Gusinja, Kolašina, Rožaja i širom Sandžaka. Nije nakon toga ostalo više muslimanskog stanovništva u Kučima, ali je svugdje tamo gdje su se oni raselili značajno ojačana muslimanska komponenta, po sistemu spojnih sudova. Nisu to bili tzv. «novi muslimani», kako o tome ne rijetko pišu neki etnolozi, pa i historičari, već «stari muslimani», koji su značajno ojačali muslimansku komponentu.
Istovremeno, na drugoj strani, slično se događalo i na prostorima današnje Srbije, gdje su Austijanci formirali tzv. «dobrovoljčke srpske milicije» i zahvaljujući njihovoj brojnosti spasili mnoge gradove u Sadžaku, na Kosovu, do Skoplja u Makedoniji. Do temelja su, za račun austrijskih imperijalnih interesa spaljeni, ili kako kažu «razorani» Sjenica, Novi Pazar, pa i Skoplje, koje je tada bilo u zenitu svoje razvijenosti i po nivou razvijenosti smatralo se kao Rim i Prag. Nakon tako počinjenih zločina Srbi sa Kosova i iz Sandžaka, bili su primorani da spas traže pod austrougarskom zastavom, da budu razoružani, ili da stupe u austrijsku vojsku, i da se pod vodstvom svoga patrijarha povlače zajedno sa austrijskom vojskom preko Save i Dunava, ostavljajući pustoš na Kosovu, Sandžaku i drugim krajevima, istovremeno jačajući srpsku komponentu preko Save i Dunava. Bila je to tzv. «prva seoba Srba». Slično se togodilo i tokom tzv. «druge seobe Srba» 1737. godine.

Nije ostala bez svog uticaja i interesa ni Carska Rusija. Ona je 1711. godine poslala svoje izaslanike u Staru Crnu Goru, koji su bez nekih poteškoća nagovorili tamošnjeg vladiku Danila da «napadnu Turke na Cetinju». A Turaka tamo nije bilo, već samo dosta brojinih onih koji su u međuvremenu primali islam. Izvršena je poznata «istraga poturica», koja se stvarno nije dogodila onako kako je opisana u «Gorskom vijencu» vladike Rada Petrovića-Njeguša i ne u vrijeme u kojem je vladika pisao, pa zato nje nema i historijskim dokumentima ni 1702, 1704, ni 1706, ni 1708, ali se svjesno, ili iz neznanja prećutkuje ono što se stvarno dogodilo 1711. godine, na kojoj su izvršena i dva veća kaznena pohoda i mnoge Crnogorce «zavile u crno», a drugi prisilno raseljeni na Romaniju, čiji se praunuci i sada tamo nalaze. Danas se čine brojni pokušaji da se «istriga» negira, ili humanira, iako su njene krvave posljedice kroz historiju bile veoma prisutne, čak da se i nije dogodila. Ahistorijski se stvarno dogodila.

I dok su Crnogorci hajdučiju pretvorili u zanat i metod privređivanja otimanjem tuđih teritorija, dotle su u Srbiji prihvatili drugi metod. Svoja otimanja i širenja ostvarivali su lukavstvom, prevarama i korumpiranjem, oslanjajući se na velike evropske sile, prvenstveno Carsku Rusiju. Obnovili, a zatim maksimalno proširili Beogradski pašaluk i uspjeli da na osnovu odluka velikih sila protjeraju «Turke iz Srbije», koji su onda u gradovima činili 65%, a zajedno sa selima oko 55% ukupnog stanovništva.

Ugušeni su pokreti za autonomiju Bošnjaka i Albanaca pod vodstvom Huseina-kapetan Gradaščevića i Mustafe-paše Bušatlije 1831. godine i istovremeno otpočeo proces bujanja velikosrpskog hegemonizma na programu «Načertanija» Ilije Garašanina. Na Berlinskom kongresu priznate su Srbija i Crna Gora kao samostalne države, koje su se tada i značajno proširile otimanjem prvenstveno prostora na kojim je većinsko stanovništvo bilo bošnjačko, dijelom i albansko. Oduzeti su ima brojni gradovi, iako je Crna Gora doživjela i dva teža vojnička poraza na Nikšiću (decembar 1879) i na Murini (januar 1880) kod Plava. Ugušena je Prizrenska liga. Formirane su dvije kraljevine (srpska i cnogorska), između kojih je otpočeo proces međusobnih sukoba i težnja za uništenje crnogorskog kraljevstva i njene samostalnosti. Taj je proces okončan montiranom PODGORIČKOM SKUPŠTINOM koja je u okruženju srpske vojske donijela odluku o ukidanju dinastije Petrovića, crnogorske državnosti i bezuslovno prisajedinjenje Srbiji. Formiranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kao unitarne države nestalo je Crne Gore. Kroz navodno «jugoslavenstvo» razvija se državni srpski hegemonizam. Novi procesi otpočeli su tokom II svjetskog rata u borbi protiv fašističke okupacije, kada je otpočeo proces stvaranja nove Jugoslavije, na federativnim principima, što je sankcionisano odlukama II zasjedanja AVNOJ-a, a potom novim ustavnim uređenjem nakon oslobađanja zemlje od fašizma. Poslije smrti Jošipa Broza Tita, koji je bio nosilac razvoja na ravnopravnim nacionalnim odnosima u zemlji,otpočeo je novi proces razvoja na velikosrpskom hegemonizmu. Od svih ondašnjih šest republika ostale su zajedno samo Srbija i Crna Gora, koje su se kao nekakva «krnja Jugoslavija» razvijale zajedno. A onda, pod uticajem daljnjih događanja, nastaje sve više procesa njihovog razdvajanja. Teško je govoriti kako će se taj proces dalje razvijati.
U Crnoj Gori se sve više razvija svijest o njenoj nacionalnoj samostalnosti. Na više kao nekoj autonomiji, već kao obnavljanje njene državnosti. Ona je više nacionalna zemlja. Bez uspostavljanja ravnopravnih nacionalnih, a time i ekonomskih i političkih odnosa, ona se ne može drugačije samostalno razvijati. Velika je njena prednost njen geografski položaj, posebno njene morske obale. Srbija je ekonomski i brojno mnogo jača. Ali je njeno odvajanje od morskih obala njen veliki hendikep. To je i bio njen historijski san. Nestale su iluzije o «Velikoj Srbiji». Nestaće iluzije i o Kosovu. Prisutne su i tendencije njenog separatizma, ne samo ekonomskog, u odnosu na Crnu Goru, već i na prihvatanje razvoja na ravnopravnim odnosima, u odnosu na dosta manju i manje ekonomski razvijenu Crnu Goru, bez obzira na njene morske obale. Moje je mišljnje da Srbija mora shvatiti da je njen dosadašnji koncept razvoja na bazi hegemonizma bio pogrešan i da bi joj bio interes da se vrati na koncept koji je zagovarao Svetozar Marković, kasnije i Dimitrije Tucović. Mora da se odrekne od svoje hegemonije i osvajanja tuđih teritorije, prihvatajući princip da teritorijama na kojim živi više naroda, nisu teritorije ni jednog od njih, već svih njih i da se u saradnji svih njih mora tražiti i iznalaziti zajednički interes. Ekonomija Crne Gore je takva da se ona ne može sama za sebe razvijati i bez Srbije. Uz to ona nije u mogućnosti da obezbijedi nužnu stopu zaposlenosti stanovništva, prvenstveno omladine. Veliki broj njenih građana žive u Srbiji i usmjereni su prema njoj. Samo demokratski razvoj i jedne i druge, uz puno poštovanje ravnopravnosti, ne samo između Srba i Crnogoraca, već i svih drugih koji žive zajedno sa njima, može im obezbijediti pravičan i bolji život. Ne vjerujem da će se ovi njihovi odnosi rješavati oružanim sukobima, ali vjerujem da više nema povratka na stare odnose. Ravnopravnost, više humanizma i poštovanje ljudskih prava može i jednima i drugima i svima drugima koji sa njima žive zajedno može obezbijediti pravednije i moguće odnose. Stare zablude i mitologija moraju se radikalno mijenjati i prihvatanje gorke istine, bez obzira na mnogobrojne zablude i historijske neistine na kojima su se generacije vaspitavale.

Bosna i Bošnjaci u buducnosti?

O Bosni i Bošnjacima u buducnosti vec sam toga dosta rekao što sam mislio. Postoje realne mogucnosti da će se oni, prvenstveno u kulturnom pogledu u narednom periodu uspjesnije razvijati i da će se bez obzira na negativan odnos prema njima uspjeti da dostojno prezentuju i uspravno opstoje.

 

Postovani dr. Memicu, zamolio bih Vas da nam kazete nešto vise od Vase uobicajene biografije koja je inace predstavljena u djelima koje ste napisali. Želim da nas malo blize upoznate o životnom putu, zavičaju Plavu i Gusinju, ratnom i poratnom putu, skolovanju i doskolovavanju, o porodici… 

 

Kako ste i naglasili, osnovni biografski podaci sadržani su u mojim do sada sedam objavljenih knjiga. Eto pošto trazite od mene da se za ovu priliku ne pridržavam uobičajenih pravila, već trazite da nešto kažem o svojem zavičaju, o roditeljima i njihovom socijalnom porijeklu, o školovanju i aktivnostima koje su mi se kroz život nametali. Pa da krenemo redom.
Rođen sam u Gusinju 24. 08.1924. godine. To je jedan živopisan kraj u podnožju Prokletija, gdje se formiraju izvori Lima, za koji je, ne bez razloga dr. Jovan Cvijić napisao da je najljepši dio na Balkanu. Plavsko-gusinjska kotlina prostire se na nekih 900 do 950 metara nadmorske visine, iznad koje se izdižu visoki planinski vijenci od preko 2.000 metara nadmorske visine, sa bogatim pašnjacima, neki prekriveni vječitim snijegom, sa puno rječica i potoka, sa pet većih i manjih jezera, gdje se izvor voda može naći i na preko 2.000 metara nadmorske visine. Kraj kroz koji je od iskona prolazila srednjovjekovna saobraćajnica poznata kao ‘VITA DI ZENTA’, kojom se za 18 dana pješačkog hoda stizalo od Dubrovnika do Carigrada, preko Nikšića i Foče putovalo za Istanbol, i onim koji preko Višegrada, Priboja i Nove Varoši, preko vlaških pređela i Novog Pazara, ranije također stizalo do Carigrada. Jedno vrijeme plavsko-gusinjski kraj bio je ekonomski najrazvijeniji prostor u Gornjem i Srednjem Polimlju. O tome govore i manastirske knjige iz 13. i 14. stoljeća. Posebno o tome govori prvi osmanski popis ondašnjeg Skadarskog sandžaka iz 1485. godine, kada je na ovome prostoru popisano više od 1.100 domaćinstava, gdje je živjelo više nego u čitavom gornjem i srednje Polimlju, pa i zetskoj bjelopavlićkoj ravnici.
Poslije okupacije ovih krajeva od strane crnogorske vojske oktobra 1912. godine moj rodni kraj nije bio više ono što je bio. Prebrodio je masovno strijeljanje (preko 800 od marta do maja 1913. i oko 450 građana februara 1919. godine). Do maja 1913. godine prebjegli su, prema službenim podacima više od 750 građana u Albaniju. U narodu se ta zla vremena prate kao «krštenje» i «pljačka», jer im je februara 1919. godine opljačkano sve što su imali. Po tim zlim događanjima Plavljani i Gusinjani dugo su pamtili i pratili tko je kada rođen, što se događalo i što ljudska svijest pamti. Prilikom prvoga statističkog popisa u 1921. godine, u ondašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca popisano je u ondašnjoj opštini Gusinje 3.541 stanovnik, od kojih su 2.424 bili Muslimani, ili preko 55% ukupnoga stanovništva, dok je pripadnika albanske nacionalnosti bilo 7,2%. Ta multietnička i multinacionalna struktura stanovništva održavala se, koliko se zna od 17. stoljeća, pri čemu je učešće crnogorskog i srpskog stanovništva, sa 12,8, prije 1912. godine, kasnije, putem kolonizacije povećana na 37,7%. U kasnijem vremenu povećano je učešće albanskog stanovništva na preko 20%, dok je učešće ostalih smanjeno, naročito crnogorskog i srpskog stanovništva.

Bio je ovaj kraj na relativno višem nivou ekonomske razvijenosti, na što je uticala saobraćajnica «Via di Zenta», trgovina na veliko i malo, zanatstvo i slične privredne aktivnosti. U vrijeme crnogorske okupacije u Gusinju su zabilježena četiri hana (po pisanju Andrije Jovićevića). Preko gusinjskih i plavskih trgovaca ostvarivan je i izvoz viška stočnog fonda i vune iz sjeverne Crne Gore i posebno sa prostora Pešteri i Bihora. Izvoz je vršen preko Seljanika (Soluna), Skadra i Podgorice. Mletački putopisac i vojni obavještajac Marijan Bolica zabilježio je početkom 17. stoljeća karavane iz Gusinja sa po 200 konja. Dedijer Jefto (otac Vladimirov) zapazio je da su Gusinjani i Plavljani blisko surađivali sa Bosnom, a u vrijeme Karađorđevog ustanka u Srbiji ustanici su opljačkali stado Plavljana i Gusinjana od 12.000 ovaca. U selu Kruševu, u blizini Gusinja, spominje se jednogodišnji vašar i trg na koji su dolazili trgovci, kako se kaže «iz cijele Rumelije».
Poznato je da se oko Gusinja vršila eksploatacija rude i da su u manastirskim hrisovuljama (Manastir Dečani) u ovom kraju bili upisani kao stalni stanovnici i Sasi, kao: German, Šišman, Šleman i dr.

Da su u vrijeme Berlinskog kongresa ovi krajevi izazvali posebnu pažnju nalazimo u publicističkim obraćanjima vojvode Boža Petrovića putem dnevne štampe koja je tada izlazila u Parizu, koji je svjetskoj javnosti objašnjavao zašto se Crna Gora bori da dobije Plav i Gusinje, ističući siromaštvo Crne Gore i potrebe da im se dodijele plodni i bogatiji prostori da bi se «Crnogorci spustili sa krša» i prestali da svoju egzistenciju zasnivaju «na hajdučiji». Slično su o tome pisali: vojvoda Gavro Vukov, sin Miljana Vukova, kasnije ministar inostranih poslova u crnogorskoj vladi, Ražnjatović dr. Novak i drugi. Dogodilo se ipak nešto sasvim drugo. Svojom politikom, ranije i kasnije, crnogorska vlada je ove krajeve dovela na najniži nivo siromaštva, koji su, mjereni nacionalnim dohotkom «per capita» došli na prosjački štap, sa najnižim dohotkom po glavi stanovnika u ondašnjim granicama SFRJ.
Sta su u to vrijeme radili vasi roditelji?

 

Otac mi je pripadao onom malom broju nešto obrazovanijih Gusinjana. Za razliku od većinskog stanovništva bio je veoma pismen. Povremeno je biran za blagajnika u opštini gusinjskoj (zavisno koja je grupacija bila na vlasti). Đed mi je bio jedan od oficira ondašnje crnogorske narodne vojske. Otac je imao i nešto zemlje ali je nije neposredno obrađivao. Živio je u gradu.
Koliko ste živjeli u rodnom Gusinju, odnosno kada ste upisali Veliku medresu, mozete li nam pojasniti malo taj period i rad te medrese?

U rodnom mjestu proveo sam prvih 11 godina svoga života, a onda, krajem augusta 1935. godine, nakon završenog četverogodišnjeg osnovnog obrazovanja, pošao sam u Skoplje, gdje sam položio prijemni ispit i primljen za državnog pitomca u Velikoj medresi kralja Aleksandra, koju sam pohađao do kraja marta 1941. godine, kada je škola zatvorena. Završio sam šest razreda ove škole.
Velika medresa je bila specifična škola. Po svom programu i karakteru jedina takve vrste na prostorima ondašnje Kraljevine Jugoslavije. Zvala se medresa, a stvarno je bila klasična gimnazija, u kojoj se u skromnom obimu izučavao i program iz teološke naobrazbe, iako je prvobitno planirano da to bude neka vrsta «duhovne akademije» u kojoj bi se formirao novi-savremeniji tip islamskog svještenstva i vjeroučitelja, koji bi bili nosioci nacionalne srpske misli među pripadnicima islamske zajednice na jugu zemlje (Makedonija, Kosovo, južna Srbija, Sandžak i Crna Gora, a bilo ih je, u manjem obimu i sa prostora Bosne i Hercegovine, iako sa tih prostora prvobitno nisu planirani učenici). Velika je pažnja u ovoj školi posvećivana literalnom stvaralaštvu i kulturno-umjetničkom radu uopšte, posebno muzici, sportu i drugim sličnim aktivnostima. Imali su tri svoja orkestra (violinski, tamburaški i džez). Imali su pet literalno kulturnih druženja, a uz to su bili veoma značajno zapaženi u Savezu literalnih udruženja «Almanah», koji je đelovao na širem prostoru juga ondašnje Kraljevine. Sa svojim kulturnim i umjetničkim programima obišli smo sve značajnije gradove Makedonije, Kosova, dijelom Crne Gore i Bosne, od Ohrida i Bitolja, do Peizrena, Risna i posebno Sarajeva. I po nivou stepena obrazovanosti i po svojim kulturnim drugim aktivnostima smatrana je najuspješnijom školom na jugu zemlje.

Kompetentna stručna komisija Ministarstva obrazovanja, predvođena profesorima Beogradskog univerziteta, u svom izvještaju naveli su da je po stepenu obrazovanosti, koji se postiže u ovoj školi, ona, u odnosu na kragujevačku gimnaziju za čitavo jedno koplje bolja, a za dva koplja bolja od beranske gimnazije. To je presudno uticalo na karakter ove škole i priznavanje njenog ranga, kojim im je omogućeno pravo da se po završetku velike mature u ovoj školi upisivati na sve fakultete i druge visoke škole u zemlji. Njihovo opređeljenje izraženo je da je od 630 učenika koji su prošli kroz ovu školu samo njih pet se opredijelilo teološkim pozivima.

Kako rekoste planovi njenih osnivača da će se u njoj obrazovati buduće nosioce hegemonističke politike čiji nosioci će biti Bošnjaci, Albanci, i drugi ne srpski narodi, koliko su ustavri uspjeli u tome?

Nisu se ostvarili planovi njenih osnivača da će se u njoj obrazovati budući nosioci hegemonistične nacionalne politike među Bošnjacima, Albancima i Turcima na jugu zemlje. Društveni, ekonomski i posebno nacionalni položaj naroda iz kojih su poticali proturječili su takvim planovima i opređeljenjima. Osim toga i socijalni položaj najvećeg broja učenika bio je takav da su se oni prvenstveno stavljali u službu naroda iz kojih su potjecali. Otuda i čežnja velikog broja, ne samo za literaturom uopšte, posebno onom socijalnom, lijeve orijentacije, koja je u vrijeme i nakon šestojanuarske diktature bila strogo zabranjena. Bila je ona najprije osnov za prihvatanje i širenje marksističkih ubjeđenja među jednim brojem učenika i formiranje marksističkih grupa u ovoj školi, a potom antifašističkih organizacija u njoj. Njeni prvi nosioci bili su poznati Rifat Burdžović TRŠO, iz Bijelog Polja, Alija Avdović (amidža Erola Avdovića, poznatog publiciste koji sada živi u Njujorku), Hivzija Sulejman, a u predvečerju II svjetskog rata trojica Plavljana: Bećo Bašić, Emin i Jusuf Redžepagić, koji su istovremeno bili i u gradskim i pokrajinskim rukovodstvima antifašističkog pokreta u Skoplju i Makedoniji. Posljednje godine pred zatvaranjem ove škole školske 1940/1941, u rukovodstvu ovog pokreta ove škole bio sam angažovan i ja, kao rukovodilac razredne grupe u VI razredu. Takva opređeljenja u ovoj školi bitno su uticala na prihvatanje i šire-antifašističkih raspoloženja u velikom broju gradova u Crnoj Gori, Sandžaku, Kosovu i Skoplju, gdje je u onome vremenu pretežno bilo koncentrisano bošnjačko, albansko i tursko stanovništvo. Njihov uticaj posebno je došao do izražaja među studentima Beogradskog univerziteta, i u samome Beogradu među ostalim stanovništvom, gdje se Rifat Burdžović javljao kao tribun antifašističkog pokreta. To je bitno uticalo na kvalitetne promjene u odnosu na ondašnje Muslimane, kao nacionalnog bića, koji su se kasnije izjasnili kao Bošnjaci. Za razliku u odnosu na ranija vremena kada su se Muslimani (Bošnjaci) javljali kao učesnici oslobodilačkih pokreta i to im onemogućavano, jer su od pripadnika drugih naroda bili i fizički likvidirani, u novim uslovima antifašistička bošnjačka (onda muslimanska) omladina bila je subjekt borbe protivu fašizma, u više gradova organizatori i rukovodioci te borbe, pa i u slučajevima gdje je bošnjačko stanovništvo bilo manjinsko, što je naročito došlo do izražaja na prostorima Sandžaka, gdje je Rifat Burdžović bio oličenje te borbe, kao i u srezu andrivičkom i okrugu beranskom, gdje je naročito dolazila do izražaja uloga Beća Bašića, Jusufa Redžepagića i Mustafe Memića, a Emina Redžepagića u Novom Pazaru. Nekim nacionalističkim elementima, poput Spasoja Đakovića (krajem 1944. i tokom 1945. bio rukovodilac OZNE i incijator i organizator brojnih zločina prema albanskom narodu na Kosovu), pa se usuđuju da se i arhivska dokumenta koja potvrđuju ove činjenice brišu i uništavaju iz crnogorskih arhiva, jer po njemu i njemu sličnim današnjim shvatanjima sramota je da su muslimanski kadrovi rukovodili antifašističkim pokretom i u Andrijevici i u Beranama, gdje je crnogorsko stanovništvo bilo većinsko.

Rekli ste da je 1941. godine zatvorena Velika medresa, to je također period pocetka okupacije one bivse Jugoslavije, u kojoj je pocela da se pojacava mrznja među narodima, sta su ucenici medrese radili u tom periodu? 

Iako je historijski među stanovništvom različitih nacionalnih i vjerskih opređeljenja, naročito u ovim krajevima, stvarana iskonska mržnja, antifašistička omladina, koja je poticala od svih naroda koji su živjeli u ovim krajevima, udružila se i povela žestoku borbu da se međunacionalni i međuvjerski sukobi prevazilaze i da se svi zajedno bore protivu fašizma, koji je nosio nova zla i stradanja. Osim toga ova je omladina postala nosilac kulturnog preporoda stanovništva u svojim zavičajima i preuzela ulogu nosioca približavanja evropskoj civilizaciji bošnjačkog i albanskog stanovništva u svojim zavičajima, što je bilo veoma teško i relativno dosta sporo. Ona je na prostorima Plava i Gusinja bila dostna brojna.
Iz ova dva mala i zabačena mjesta bilo ih je više nego u svim okolnim krajevima. Bilo ih je oko 10% u odnosu na ukupan broj učenika ove škole koji su kroz nju prošli. I to je značajno utjecalo na kulturni i društveni preporod bošnjačkog i albanskog stanovništva u ovim krajevima, a pozitivno je utjecalo na mijenjanje odnosa i shvatanja pripadnika ostalih naroda na ovim prostorima.
Prvih dana aprila 1941. godine, nakon što je Velika medresa zatvorena, svi učenici ove škole vratili su se u svoje zavičaje, među njima i ja, gdje sam dočekao aprilsku kapitulaciju ondašnje Kraljevine Jugoslavije.

U tim danima nadviđele su se nove opasnosti od prolijevanja krvi među ljudima različitih nacionalnosti i vjera, naročito nakon povratka svojim domovima do tada brojne emigracije koja je ostala u Albaniji nakon ponovnog genocida nad bošnjačkim i albanskim stanovništvom u ovim krajevima. Činjeni su maksimalni napori da se te suprotnosti ublaže i prevaziđu sa što sa što manje nemilih posljedica. Oni koji su antifašističku omladinu poznavali kao protivnike dotadašnjih propalih režima čudeći se prigovarali su ima kao da oni oplakuju ono što je bilo srušeno fašističkom okupacijom zemlje, što je proturječilo njihovim opređeljenjima, jer oni nisu oplakivali dotadašnju vladavinu nasilja i obespravljenosti naroda, kako njegove nacionalne, tako ni socijalne bijede koja je bila uspostavljena, već su ukazivali da im dolazi veće zlo nego je do tada postojalo, te da narodi koji su živjeli na ovim prostorima nisu imali nikakvo dobro da očekuju, ne samo od marionetske, navodno crnogorske vlade na Cetinju, isto tako ni od one vazalske koja je bila uspostavljena u Tirani, pod vodstvom Mustafe Kruje, jer da su i jedna i druga fašistička, u službi okupatora. Zato nisu priznali ni granice koje je okupator postavljao, niti pak dolazak fašističkog majora iz Vrmoše Prenka Calja, koji je najprije otpočeo sa pljačkom crnogorskih i srpskih, a potom i bošnjačkih.
Mozete li se prisjetiti perioda okupljanja ustanika u Gornjem Polimlju i kako je sve to teklo, jer poznato da je istovremeno cetnički pokret jacao, koji su svakako bili sa okupatorima u sprezi?

U tim danima u Gornjem Polimlju i drugim krajevima Crne Gore otpočeo je i masovni ustanak protivu okupatora. Povele su ga antifašističke snage, ali su mu se, iako protivu svoje volje pridružili i pristalice propale hegemonističke vlasti, koje su i same bile fašističke i posebno prema Bošnjacima i Albancima krvni neprijatelji. Bošnjaci i Albanci Plava i Gusinja dobro su poznavali njihovu narav i zlu ćud, pa kada su njih viđeli među navodnim ustanicima shvatili su da njima nije mjesto među njima. A neki od njih, kao oficir bivše propale Jugoslavije, glavari i nosioci vlasti u vrijeme ondašnjih režima bili su prihvaćeni i među vodstvom tih tadašnjih ustanika, poput generalštabnog oficira Đorđija Lašića, dotada graničnog kapetana u Gusinu, majora Velička Bojovića, Pavla Đurišića, zloglasnog narodnog poslanika Novice Bojovića, majora Andrije Veskovića, žandarmerijskog kapetana Leka Lalića i njima sličnim. Shvatili su Bošnjaci i Albanci Plava i Gusinja da njima među takvima nema mjesta. Osima toga, iako je tada na prostorima Plava i Gusinja, prema sjećanjima Đure Lončarevića, koji je tada bio rukovodilac antifašističkih snaga u Plavu i Gusinju, bilo preko 60 omladinaca antifašista, sem nekoliko rukovodnih koji su se zadesili na tim prostorima, nije bilo među ustanicima. Osim toga tadašnje antifašističko rukovodstvo Crne Gore i dalje je sektašilo prema Bošnjacima i Albancima i još nije priznavalo njihov nacionalni subjektivitet, u svom pozivu na ustanak nije pozvalo istovremeno i Bošnjake i Albance, što se krajnje negativno odražavalo na zajedničku borbu protiv okupacije i fašizma. Meni je tada, poslije odlaska Đure Lončarevića, povjereno da rukovodim ilegalnim antifašističkim pokretom u opštini gusinjskoj. Bio sam i suviše mlad i bez iskustva za takvu povjerenu dužnost u uslovima fašističke okupacije. Ali vrijeme čini svoje. Podsjećalo me to kao kada neplivača bace u vode, a on mora da pliva, ili će ga voda odnijeti. Ako opstaneš ostat ćeš i naučiti da se boriš i u velikim talasima.

Krajem 1941. godine u našem neposrednom susjedstvu nastale su krupne promjene. Oni koji cijele 1941. godine bijahu u rukovodstvima u stranka protivu okupatora formiraše četničku organizaciju, stupiše u službu okupatora i otpočeše krvave zločine sa antifašističkom omladinom, a glavni im cilj bijaše kako da fizički unište bošnjački i albanski narod u Plavu i Gusinju, u Sandžaku, na Kosovu. Služeći partizanskog bataljona koji je brojio 180 boraca ostadoše samo njih 27. A i oni, skriveni duboko u šumama, svaku noć očekivaše da neće preživjeti. Spas nađoše na plavsko-gusinjskim terenima, gdje zloglasnim četnicima vojvode Pavla Đurišića, nije bio dozvoljen pristup. U tim danima časnu su ulogu odigrali, ne samo antifašisti bošnjačke narodnosti, već i veliki broj Plavljana i Gusinjana koji prihvatiše preostale partizane iz Gornjeg Polimlja, smjestiše ih na svojim prostorima, omogućiše im da naprave pet svojih zemunica, organizovaše njihovo snadbijevanje i čak im obezbijediše falsifikovane legitimacije. Vriskao je «do neba» vojvoda Đurišić što postadoše nepristupačni i putem štaba talijanske divizije «Venecija», čije je sjedište bilo u Beranama uspješe da nagovore i talijansku diviziju «Pulja», čije je sjedište bilu u Prizrenu, da oni, uz podršku plavsko-gusinjskih volontera izvrše totalni pretres prostora od Cakora, prema Sjekirici i Zeletinu. Međutim, nemali broj volontera, pod uticajem plavsko-gusinjskih antifašista, povezali su se sa crnogorskim partizanima, sa njima se dogovarali, držali razgovore i o svemu ih obavještavali. I dok su dvije talijanske divizije sa psima se lomile i tražile partizane, oni su, prethodno obaviješteni o ovim akcijama, bili visoko u planinama, a četnici Pavla Đurišića uzaludno su «na štekama», sa puškama gotovo iščekivali da im oni za kojima tragaju naiđu, da njihovu mladost ugase.

 

Recite nam kakav zadatak ste Vi imali tada?

 

U tim teškim vremenima meni je pripao jedan novi i veoma opasan zadatak. Veze između glavnih štabova partizanske vojske Crne Gore, Kosova i sjeverne Albanije bile su prekinute. Tada je Kosovo ostalo bez veze i sa Vrhovnim štabom NOV i POJ. Svi pokušaji kosovskih antifašista da se preko Rugovske klisure probiju i uspostave vezu završavali su kobno. Tokom prve polovine 1942. godine rada su poginuli 47 antifašista iz Peći i nisu uspijevali da vezu uspostave. Imao sam valjda sreće i umiješanosti, da se, pridružujući sa gusinjskim kiridžijama svakog petka spuštam preko Cakora, odnosno dijela niz Rugovsku klisuru, da stižem u Peć, predajem i primam poštu Glavnog štaba NOV i POJ Kosova i Okružnog rukovodstva, čije je sjedište najprije bilo u Kolašinu, a potom u Beranama, prelazeći preko teritorija koje su onda bile u sastavu Velike Albanije i marionetske Crne Gore, koje su pored talijanskog okupatora, na jednoj strani kontrolisali četnici Pavla Đurišića, a na drugoj plavsko-gusinjski volonteri koji su obezbjeđavali granične prelaze između spomenute dvije marionetske vlade. Pored pošte glavnih štabova uspijevalo se, uz angažovanje i drugih saradnika (Ahmed Bašić, iz Plava, brat Beća Bašića koji je rukovodio ilegalnim antifašističkim pokretom u plavsko-gusinjskom kraju toko 1942. godine) da se, uz trgovačku robu konjima prebace, pored ostalog: radio aparat, geštenter na kojem se umnožavao ilegalni propagandni materijal, pisaći pribor i razna tehnička sredstva. O tome je u jednom od svojih romana («Zlo proleće») pisao i poznati književnik Mihailo Lalić. A onda su uslijedila i prebacivanja Glavnog i Vrhovnog štaba (narodni heroji: Mitar Radusinović, Stanko Burić i Vojo Lakčević). Bili su to tada veoma opasni i veoma značajni zadaci. Naredne 1943. godine drugim pravcem, preko planine Lipovice, pokraj Gusinja i preko sela Vusanja kod Gusinja uspješno je prebačena delegacija iz Moskve, u kojoj su bili dvojica članova antifašističkog pokreta u Bugarskoj (jedan se zvao STERIJE ATANASOV) i prvi delegat Crvene Armije koji je putovao za Albaniju. Koliko je ovaj zadatak bio značajan vidljivo je iz historijskih dokumenata Vrhovnog štaba NOV i POJ, u kojima, tada već maršal Jugoslavije Jošip Broz Tito pratio njihovo kretanje putem radio stanica Štaba II udarnog korpusa (tada u Kolašinu) i svog delegata u Makedoniji Svetozara Vukmanovića TEMPA. Pod veoma teškim uslovima tada je i ova delegacija uspješno prebačena u Zapadnu Makedoniju o čemu ovom prilikom nećemo posebno pisati. Od jula 1943. godine, kada je na prostore oko Plava i Gusinja stigao Kosmetovski odred «Bajram Curi» sa plavsko-gusinjskih terena permanentno su se vratili kuriri prema Đakovici i Đakovičkoj Malesije i preko Peškopeje u Albaniji prema Debru u Makedoniji, o čemu je veoma ilustrativno pisao delegat Glavnog štaba NOV i POJ Kosova Mićo Gilič, zvani «Selim», što je sačuvano i u Zborniku dokumenata NOR-a (Tom I, knj.19).
Ovim prostorima prešao je dio rukovodstva Kosova u Andrijevcu, a zatim, nakon šestomjesečnog boravka u Andrijevici, gdje je formiran i jedan kosmetovski bataljon, vraćeno preko Stojčice i planine Trojan u Đakovičku Malesiju, noseći sa sobom i prvu svoju radio stanicu koja im je poklonjena od strane Štaba II udarnog korpusa u Kolašinu. Ovim kanalima prošao je i delegat Vrhovnog štaba NOV i POJ u Albaniji Dušan Mugoša, kada je odlazio na referisanje kod maršala Tita, tako i kada se konačno vraćao iz Albaniju. Više puta ovim kanalima prebacivan je tada i politički komesar skadarskih partizana Sadik Bekteši (iz porodice Ahmetović iz Vusanja), kasnije politički komesar albanske armije. Sve je to od plavsko-gusinjskih prostora izgradilo jedno od veoma važnih katalizatora antifašističke borbe na prostorima Crne Gore, Kosova, Albanije, dosežući do Makedonije, što je ovaj kraj činilo jednom oazom preko koje je uspostavljena i održavana stalna i sigurna veza za povezivanje antifašističkih snaga na jednom širem prostoru. Bio je to veliki doprinos plavsko-gusinjskih kadrova borbi protivu fašizma. Sticanjem više okolnosti na tim aktivnostima iscrpljivala se moja mladost, ostavljajući duboke tragove u mom daljnjem formiranju kao ljudskog bića. Sve se to događalo kada na prostorima Crne Gore, gdje su vladali četnici Pavla Đurišića i generala Stanišića, kao i na prostorima Kosova nije bilo sela i zaseoka na kojima su se antifašistički borci mogli bilo na koji način zadržati, što je objašnjeno u historijskim dokumentima i na naučnim skupovima u Podgorici i Prištini. Istovremeno su na prostorima oko Plava i Gusinja, od jula do novembra 1943. godine bila koncentrisana tri partizanska bataljona (Muslimanski-omladinski partizanski bataljon Plava i Gusinja, Kosmetovski partizanski bataljon «Bajram Curi» i Skadarski partizanski bataljon «Prljat Redžepi»). To su kasnije mnogi zaboravljali, težeći da obezvrijede doprinos Plava i Gusinja u zajedničkoj borbi protivu fašizma, kako bi se ovaj kraj kasnije doveo do pune ekonomske, kulturne i društvene zaostalosti, a njegovi stanovnici bili prisiljeni na ekonomsku emigraciju («trbuhom za kruhom»), iako je, po svojim ljepotama i prirodnim karakteristikama, kako je pisao poznati etnograf dr. Jovan Cvijić, bilo najljepši kraj na Balkanu.
Mozete li nam reci nešto o tragediji koju su tada doživjeli nasi prvaci, borci…

 

Podsjetio bih da smo doživjeli i dvije veoma teške tragedije, koje su posve negativno uticale na daljnji razvoj našeg kraja.

Desilo se to 09. novembra 1943. godine kada su živote izgubili petorica mojih saboraca (Hajro Šahmanović, Husni Zajmi iz Đakovice, Ibrahim Redžepagić, Halim Šahmanović i Medo Radončić) i druga-02. augusta 1944. godine kada smo u Dolji kod Gusinja izgubili četvoricu najistaknutijih revolucionara iz našeg kraja (Beća Bašića, Jusufa Redžepagića, Voja Novovića i Alja Hota), o čemu sam posebno pisao. Lično sam doživio i jednu tragediju i ako bude interesovanja, to mogu posebno objasniti. Kada smo im kasnije prenosili kosti sa mjesta pogibije u harem džamije Vezirove u Gusinju, tadašnji najodgovorniji rukovodioci javno, nad zajedničkom njihovom grobnicom rekoše narodu «da oni, navodno, samo formalno nisu proglašeni narodnim herojima». Nije objašnjeno kakvi su to bili «formalni razlozi». Njihovi najbliži i narod toga kraja ostali su bez njih, zadržavajući ih u svojim njedrima herojima. Bio je to za narod Plava i Gusinja nenadoknadiv gubitak. Nisu oni tada rukovodili borbom protiv fašizma samo na terenu Plava i Gusinja, već mnogo šire, od Vjeternika pokraj Vrmoše i Lipovice, do Police i Tifrana, do Gornjeg Bihora, Rožaja i Biševa, do Mojkovca, Sinjajevine, Kolašina, Gornje i Donje Morače, do rovačkih brda i planina. Prihvatali su ih kao svoje rukovodioce i Donji i Gornji Vasojevići, i Bihorci i Rožajci, i stanovništvo Potarja, Moračani i Rovčani. I zato veoma bijedno đeluje kada jedni, poput Spasoja Đakovića traže da se njihova i imena izbrišu iz dokumenata, jer «avaj» kako su mogli Muslimani iz Plava i Gusinja da rukovode Vasojevićima, «pokraj toliko njihovih kadrova», ili kada njihov vajni školski kolega (Bejto Redžepagić) piše da su oni bili navodno «dalaš intelektualci», ili da je njihova borba bila, navodno «historijska zabluda», ili, kada se piše o jednom generalu iz bošnjačkoga naroda (Zuferu Musiću), da ja navodno iznevjerio nade Plavljana «što nije pošao hodžalarskim putem», iako, ni on, ni njegova đeca ne pođoše tim «putem».

Za taj period vrijedno je podsjetiti na događaje u danima italijanske kapitulacije septembra 1943. godine. Četnici Pavla Đurišića parmanentno su bili opsjednuti čežnjom da zauzmu Plav i Gusinje i da nad tamošnjim stanovništvom opčine zločine samo njima svojstvene.

Sa takvim pobudama krenuli su 10. septembra 1943. godine sa jednim svojim korpusom pod komandom majora Velička Bojovića prema Plavu i Gusinju. Tada se dogodilo nešto što u historiji ovih krajeva nije bilo poznato. Partizani iz Gornjeg Polimlja, crnogorske nacionalnosti, prešli su na teren Plava i Gusinja i zajedno sa partizanima Bošnjacima (Muslimanima) pridružile se bošnjačkom i albanskom narodu u odbrani od četnika iz Vasojevića. Prvi put u historiji ovih krajeva našli su se zajedno, rame uz rame, ljudi različitih nacionalnosti i vjera protivu profašističke ološi koja je planirala da počini najteže zločine na ovim prostorima. U tome su se ogledala nova opređeljenja koja se proklamovale antifašističke snage, bez obzira na nacionalna i vjerska opređeljenja, što je obećavalo nove perspektive u odnosu među ljudima ovih krajeva. Na nesreću takva opređeljenja su kasnije zaboravljena i točak historije počeo se vraćati unazad.
Kada su oktobra 1943. godine jedinice II udarnog korpusa, koji se u ove krajeve probio iz Bosne, oslobodile Limsku dolinu u rukovodstvima antifašističkog pokreta tadašnjeg sreza andrijevičkog, a potom i okruga bosanskog, našli su se neki rukovodni kadrovi iz redova bošnjačkog naroda sa terena Plava i Gusinja u antifašističkim rukovodstvima ovih krajeva, iako na tim prostorima Bošnjaka nije bilo (Andrijevica), ili ih je bilo relativno malo (Berane). Sa balkona novoformirane Komande velikoj masi crnogorskog stanovništva slobodu je čestitao nadahnutim govorom Bećo Bašić, Bošnjak iz Plava. Iz okupljene mase, pretežno seoskog stanovništva, u nekim grupicama čuli su se komentari «lijepa i pametna momka, šteta što je turčin». Vremenom i oni su zavoljeli Beća, iako je bio «turčin». Upravo je to što i pedesetak godina kasnije jadikuju oni poput Spasoja Đakovića i traže da se dokumenta koja im ne sada ne odgovaraju spale i da se historija falsifikuje. Meni je tada povjereno da rukovodim rukovodstvom antifašističke omladine. Tri mjeseca kasnije Bašić je prešao na dužnost organizacionog sekretara Okružnog rukovodstva Berane, a potom sam i ja prešao u Okružno omladinsko rukovodstvo. Na II kongresu ujedinjenog saveza antifašističke omladine, održanom novembra 1944. godine u tek oslobođenom Cetinju predstavljao sam omladinu Rovaca i Morače, donjih i gornjih Vasojevića, Gornjeg Bihora, Rožaja i Plava i Gusinja i Kongres pozdravio u ime njihovo. Tada sam izabran za glavnog člana Glavnog odbora USAO Crne Gore i Boke, a prvih dana aprila 1945. godine premješten sam u srez barski, kojem je pripadao i Ulcinj, sa bojanskim zaleđem i Skadarskom Krajinom, gdje mi je povjerena dužnost organizacionog sekretara sreskog antifašističkog rukovodstva na tim prostorima. Na dan pobjede nad fašizmom 09. maja 1945. godine povjereno mi je da u ime sreskog rukovodstva pozdravim narod Bara i da mu čestitam slobodu. Treba reći da je jedan poseban događaj, koji se desio posljednjih dana marta, nametnuo potrebu da budem premješten na rad u ovom, tada velikom srezu, mješovitog etničkog i vjerskog sastava (Crnogorci, Srbi, Albanci i Bošnjaci, pravoslavne, katoličke i muslimanske vjere). Toga dana, jedinica koja je sprovodila nekoliko hiljada mobilisanih Albanaca sa Kosova, sa zadatkom da ih prebaci u okolinu Trsta, čije je oslobođenje pripremano, kada su stigle u Bar doživjele su težak genocid. Prema podacima koji su nakon toga prezentirani rukovodstvu sreza barskog ubijeno je oko 480 mobilisanih vojnika albanske nacionalnosti. I za ovu tragediju ponovo se dovodi u vezu već spominjani Spasoje Đaković, koji je tada bio načelnik Okružnog ođeljenja OZNE (Ođeljenje za zaštitu naroda Kosova). On je organizovao pratnju ovih nesretnih i nedužnih ljudi koji su mobilisani sa ciljem da se uključe u borbu protiv okupatora pred sam kraj oslobodilačkog rata. U srezu barskom, među stanovništvom različitih nacionalnosti i vjera, među kojima je bilo i stanovništvo albanske narodnosti, ovaj je događaj osuđen od strane pripadnika svih naroda i vjera. A u tadašnjem antifašističkom rukovodstvu sreza barskog (sa Ulcinjom, Zabojanom i Skadarskom Krajinom) nije bilo ni jednog pripadnika, kako albanskog, tako ni bošnjačkog naroda. Tadašnje rukovodstvo Crne Gore Boke brzo je reagovalo i kao ispomoć i kao svoje delegate u srez barski premstlo mene, iz sreza andrijevičkog, i Halida Selhanovića, prvoborca iz Podgorice.

Nakon rata gdje ste sve radili, sluzbovali…

Spomenut ću da sam službovao u Baru, u Ulcinju, na Cetinju, u Bijelom Polju, Kotoru, Žabljaku (Durmitor), Varešu, Ilidži, Hrasnici i u Sarajevu, gdje sam penzionisan i već 30 godina živim kao penzioner. Radio sam na poslovima izgradnje narodnooslobodilačke vlasti, u svojstvu instruktora i sekretara Sreskog narodnooslobodilačkog odbora, kao inspektor i načelnik inspektorata u Kontrolnoj komisiji pri Predsjedništvu Vlade Crne Gore i Komisije državne kontrole, kao šef uprave prihoda, načelnik sekretarijata za privredu opštine i sreza, financijski direktor, generalni direktor, ekonomski savjetnik u naučnoj instituciji, direktor ekonomije. Penzionisan sam sa dužnosti direktora Zavoda za društveno-ekonomsko planiranje grada Sarajeva novembra 1973. godine. Imao sam posebnu naklonost i uspješnost na poslovima ekonomskih analiza, planiranja, financija i na društveno-ekonomskom planiranju. Osjećam svojim dugom da spomenem da sam od septembra 1949. godine do februara 1951. godine proveo u istražnim zatvorima u Cetinju i na Golom otoku, iako se nisam izjašnjavao za rezoluciju Informacionog biroa, niti sam je prihvatao. Međutim, rečeno mi je da se nisam dovoljno efikasno borio protivu nje, jer sam ispoljavao težnju za nekim humanijim odnosima u tom vremenu. Bez obzira što sam iz istražnog zatvora, nakon obnove istražnog postupka pušten bez definisanja krivice i bez rješenja, vrijeme je bilo takvo da je bez obzira, da li je postojala krivica, ili ne, to ostavljalo teške posljedice na ličnost i čovjekovu sudbinu. Činjenica da je u Centru javne bezbjednosti Sarajevo u vezi mog kretanja i đelovanja, vođen poseban dosije, koji je po izjavi onog ko ga je vidio, težak više od pet kgr. Nisam uspio da ostvarim makar površni uvid o onome što je o meni pisano, najvjerovatnije iz različitih motiva, koji jedni druge isključuju (IB, muslimanski nacionalizam, albanski separatizam, islamski fundamentalizam, moguće i sva druga zla koja su se onda mogla smisliti). Pri tome su posebnu «brigu» o meni vodili razni povjerenici OZNE i UDBE i sve prišipetlje koje su na tuđoj nesreći viđeli svoju «sreću», svi oni koji su iz zlobe i zavisti brinuli brigu drugoga. Nije bilo moguće da ja dođem u svoj rodni kraj da me dvije ili više uhoda ne prate do kuće gdje sam po običaju odsjedao (bila je to najčešće kuća Redža Aljova Hota, oca poginulog gusinjskog heroja i moje supruge), do Ali-pašinih izvora i vrela Grlje kod Gusinja, gdje sam se najčešće kretao. A neke moje javne aktivnosti, koje po prirodi nisu bile interesantne za organe bezbjednosti u Sarajevu, gdje sam živio, u mom zavičaju su tretirana malte ne kao teški kriminal.

Godine 1975., u Plavu ste otkrili spomenik žrtvama fašističkog terora, međutim nakon vaseg govora imali ste dosta poteškoća od bivšeg režima. O čemu se ustvari radi i ko je prednjačio tim policijskim metodama, odnosno pravljenja, sakupljanja ‘Dosijea Memić’?

Kada mi je jula 1975. godine povjereno da otvorim spomenik žrtvama fašističkog terora u Plavu iz 1941. godine, prvobitno mi, iz određenih razloga nije bilo prijatno. Ipak, smatrao sam svojim dugom da otvorim spomenik i da govorim o zločinima i iz 1941. godine. Organizatori ove svečanosti nisu slutili da će se ja usuditi i, te da ću, govoreći o zločinima iz 1941. godine, govoriti i o zločinima iz 1913. i 1919. godine, povezujući ih međusobno i sve ih tretirati kao zločine, pozivajući prisutne da osuđuju sve zločine, bez obzira ko ih je i kada ih je učinio, smatrajući svaki zločin nesrećom našega kraja.

Sve do tada zločini iz 1913. i 1919. godine, bili su «tabu» tema, o kojoj se smjelo samo šapatom govoriti. A ja sam se usudio da progovorim otvoreno, na zboru na kojem su bili prisutni i oni nad kojima su vršeni zločini i oni, čiji su preci vršili zločine. Nisu se tada usuđivali da govore o zločinima na Drini, već je fatiha poklanim i bačenim u Drinu krajem 1941. i početkom 1942. godine organizovana i proučena tek 50 godina kasnije. Iznenađenje je bilo veliko. Jedan od mojih saboraca prišao mi je tada i prigovorio da je i Lenjin balkanske ratove tretirao oslobodilačkim. «Da, odgovorio sam, ali Lenjin je govorio o oslobodilačkoj borbi balkanskih naroda, a ne o zločinima koji su pod plaštom oslobodilačke borbe vršili najteže zločine, kao što je bilo masovno strijeljanje nedužnog stanovništva i njegovo prisilno prevođenje iz muslimanske u pravoslavnu vjeru». Rastali smo se ostajući svaki na svom tumačenju ovih nemilih događaja. Međutim samo nekoliko časova poslije otkrivanja spomenika i održanog govora, po hitnom postupku organizovan je i održan vandredni sastanak Komisije za opštedruštvenu zaštitu, veoma oštro osuđeno moje spominjanje zločina iz 1913. i 1919. godine i donijeta odluka da se protivu mene pokrene postupak radi osude i društvene diskvalifikacije. Obaviještena je o tome Služba državne bezbjednosti u Sarajevu, gdje sam ja živio i zatraženo da hitno neko dođe u Plav da se neposredno upozna sa onim što se dogodilo. Načelnik ođeljenja u SDB Sarajevo Jusuf Kamerić boravio je u Plavu i bio obaviješten o ovome, za njih opasnom incidentu. Po povratku u Sarajevo pozvan sam na informativni razgovor u SDB. Pošto sam govorio na osnovu pisanog teksta ustupio sam taj tekst, koji je po mojoj ocjeni bio u potpunom skladu sa principima koji su njegovani tokom NOB-a. Najvjerovatnije da su i oni tako zaključili i više zbog toga nisam pozivan, niti je protivu mene pokretan bilo kakav postupak. U Plavu su očito bili nezadovoljni i oni su kasnije prema meni primjenjivali odbojan postupak.

Pet godina kasnije, nakon što sam u Vojnoistorijskom glasniku u Beogradu objavio svoj prilog o Muslimanskom omladinskom partizanskom bataljonu Plava i Gusinja («Vojnoistorijski glasnik januar-april 1980. godine») otpočela je u Plavu besomučna hajka protivu mene, sa ciljem moje diskriditacije. Kada sam pisao o ovome bataljonu svjestan sam bio da će spominjanje ovog bataljona iritirati one koji su težili da negiraju, ili minimiziraju učešće Bošnjaka (Muslimana) u NOB-i i da muslimanku miliciju i vulnetare svrstavaju u ustaške i balističke organizacije. Upravo zbog toga smatrao sam svojim dugom da objasnim i njihovo učešće u borbi protivu fašističke okupacije zemlje, u sastavu, ili zajedno sa crnogorskim i albanskim partizanskim jedinicama. Zbog toga sam prilikom predavanja mog priloga o ovoj specifičnoj partizanskoj jedinici skrenuo pažnju tadašnjem odgovornom uredniku Sekuli Joksimoviću, pukovniku JNA, da u vezi sa ovim radom treba očekivati i određena reagovanja, jer su «drugovi» u Plavu nakon oslobođenja zemlje, najprije potpuno ignorisali postojanje ovakve partizanske jedinice, a kada se ona nikako nije mogla negirati, preimenovali su naziv ove jedinice u «Plavskogusinjski partizanski bataljon». Nakon što se urednik spomenutog časopisa uvjerio u izvorni dokument koji se odnosio na ovaj bataljon, bio je kategoričan: «Jedinice NOB-a moraju se pisati onako kako stoji u odluci o njihovome formiranju. Njihovi nazivi ne smiju se mijenjati». Tom prilikom napravio je usporedbu sa Kosovsko-Metohijskom brigadom, ukazujući da je naziv «Metohija» kasnije izbačen iz upotrebe, ali da je, i pored toga, naziv brigade ostao onakav kako je ona prvobitno formirana, bez obzira što je naziv ove pokrajine kasnije i ustavno izmijenjen.
Dogodilo se ono što sam očekivao. Angažovan je tadašnji predsjednik Opštinskog odbora SUBNOR-a u Plavu (Omer Redžepagić), koji će putem podgoričke «Pobjede» i Televizije Titograd (kasnije Podgorica) otpočeo sa besomučnim kletvama, uvredama i neistinama.
Pri spomenutom Opštinskom odboru SUBNOR-a formiran je i dosije u kojem su prikupljene izjave protivu mene. Opštinska konferencija Saveza komunista Plav vandredno je zakazana sa ciljem pokretanja postupka protivu mene. Iako nisam pripadao toj organizaciji, pa nisam bio obavezan da se odazovem pozivu, došao sam iz Sarajeva i prisustvovao ovom sastanku. Od mene se zahtijevalo da se pokajnički izjasnim i da javno objavim da Muslimanski omladinski partizanski bataljon navodno nije postojao. Odbio sam takav zahtjev i tom prilikom im predočio kopiju naredbe o osnivanju bataljona i zadacima koji su pred njim postavljeni (da u uslovima oslobađanja Vasojevića od strane jedinica II udarnog korpusa, koje su iz pravca Kolašina nastupale preko Trešnjevika, da ovaj bataljon djeluje iz drugog pravca
–Lipovica-Kuti-Cecune i Konjuši).

Pošto je pisanje gosp. Omera Redžepagića bilo praćeno brojnim kletvama, uvredama i neistinama, sve u cilju da se dodvori svojim posdavcima, sa obzirom da sve do konačnog oslobođenja Plava i Gusinja nije učestvovao u partizanskim jedinicama u da je služio u kvinsliškoj albanskoj žandarmeriji u Rožajima, u svojstvu «reštera» (narednika), valjda je želio da sve to na ovaj način kaumflira. Uz to smetalo mu je što sam ostao živ i što nisam mogao da putem pismene izjave potvrdim njegove navode da je u žandarmeriju otišao po direktivi, što nije bilo tačno, o čemu postoji i arhivski dokument koji je on, kada je bio u albanskoj žandarmeriji, svojeručno potpisao. Osim toga bio sam tada u rukovodstvu sreza neposredno odgovoran za plavsko-gusinjski teren i sekretar SK SKOJ-a, pa sam o navodnoj direktivi morao biti obaviješten po funkciji koju sam obavljao. Međutim, njegova saradnja sa OZN-om, kasnije UDB-om omogućavala mu je da pod njihovom zaštitom da đeluje van uobičajenih normi, pod njihovom zaštitom. Čak, ni kada je protivu njegovog ponašanja pokretan sudski postupak nije htio da se odaziva sudskom pozivu, a kada mu je predočeno da će biti službeno priveden, u sud je došao u pratnji oficira sarajevske UDB-e.

Samo dvije godine kasnije, spomenuti Spasoje Đaković, tada u svojstvu pomoćnika Saveznog javnog tužioca, nakon što su dotadašnji rukovodioci Kosova bili smijenjeni, da ih on, kao rukovodilac OZN-e na Kosovu, pokuša da ih, što je moguće obezvrijedi, najčešće neistinito, iskazujući svoju mržnju prema albanskom narodu, objavio knjigu SUKOBI NA KOSOVU (Beograd 1984. godine). Tako sam sa Fadilom i sa organizacijom Kosova tokom 1942-1944. imao samo povremene kontakte, najčešće predvodeći delegate Vrhovnog štaba, Đaković nije zaboravio da i mene optuži kao navodnog albanskog separatistu, samo zato što sam afirmitivno pisao i o đelovanju kosmetovskih partizana na našim prostorima i što reagujući da su navodno plavsko-gusinjski partizani navodno više voljeli albanske, nego crnogorske partizane, na jednom naučnom skupu objasnio da takve tvrdnje objektivno i historijski nisu tačne, zastupajući tezu da su plavsko-gusinjski partizani jednako voljeli i jedne i druge i sve one koji su se iskreno i pošteno borili protivu fašizma i za pravednije odnose među ljudima. Đakoviću se nije sviđelo izjednačivanje i jednih i drugih, kao ni moje pisanje o zajedničkom đelovanju plavsko-gusinjskih i kosmetovskih partizana, jer takvo pisanje je razobličavalo njegove zle misli i ćudi, da se o Albancima, pa i o njihovim antifašistima, ne smije ništa pozitivno pisati. Zbog toga je i mene pokušao da svrsta u albanske separatiste. U tom smislu je okarakterisao i moje dogovaranje sa Mišom Mićkovićem, koji je tokom druge polovine 1944. godine bio politički komesar jedne kosmetovske partizanske jedinice na sektoru iznad albanskog sela Čerene. Optužio me Đaković da sam navodno izmislio «broj od 12.000 muslimana i Albanaca koji su po Mustafi 1913. godine prešli u pravoslavlje (…) Nema piše Đaković ni dvanaest porodica a kamoli dvanaest hiljada.». Kada su u Sarajevu čitali ovaj «biser» Đakovića, pokrenut je postupak moje društvene odgovornosti u Mjesnoj zajednici u kojoj sam živio, ali se nakon mojih pismenih objašnjenja od toga odustalo.

 

Ko Vam je i zasto prijetio na skupu 1985. godine u ondasnjem Titogradu, ustavri sta se sve desavalo na tom skupu?

 

Tri godine kasnije (1985) u ondašnjem Titogradu, na Naučnom skupu ‘PRELOMNI DOGAĐAJI NOR-a U CRNOJ GORI 1943.’, na kojem sam i ja nastupio sa temom ‘POLITIČKA DIFERENCIJACIJA I KARAKTERISTIKE RAZVOJA NOP-a MEĐU MUSLIMANIMA U CRNOJ GORI’. Na ovom naučnom skupu prisustvovali su, pored naučnih radnika, i svi živi članovi ratnog Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku. Jedan od njih, znajući za moju temu, priprijetio mi je da ne spominjem ‘MUSLIMANSKI OMLADINSKI PARTIZANSKI BATALJON’, predočavajući mi da će me na skupu napasti ako taj bataljon spomenem. Nisam bio tako plašljiv da o jednom značajnom historijskom događaju jednog od naroda u Crnoj Gori ne usudim se da govorim. A onda je uslijedila kanonada svojevrsnih osuda sa težnjom da se osudi moje izlaganje, tvrdeći da «ni metodološki ni idejno-politički nije bilo mudro predviđeti za ovaj naučni skup saopšten pod naslovom» koji je već citiran, postavljajući pitanje «da li treba na uskoj nacionalnoj osnovi da obrađujemo historiju NOB-e i revolucije» bez obzira što je i sam naučni skup bio posvećen jednoj od nacionalnih osnova, o kojima se po shvatanjima kritičara možemo «možemo da obrađujemo historiju NOB-a» svih drugih naroda, ali ne i Muslimana u njoj. Po njima moglo se do iznemoglosti pisati i pričati o muslimanskim milicijama, što gore to bolje, ali se o Muslimanima partizanima nije smjelo pisati i pričati, jer se kvalifikovalo nacionalizmu i navodnim razbijanjem jedinstva.

Zamjereno mi je čak i što sam predočio neke statističke podatke iz popisa stanovništva u 1921. i 1931. godini, a onda je kao iz «topova» otpočela svojevrsna kanonada. Da bi «kritika bila što ubojita» doveli su kao kritičare i one koji čak nisu bili učesnici ovoga skupa, nisu bili u prilici da saslušaju moje saopštenje, a još manje da ga pročitaju. Važno je bilo što pogrdnije pričati o Muslimanima i pomoći da se spriječi njihova afirmacija. Zahtijevana je, ne samo moja odgovornost što je uopšte stavljena ova tema u dnevni rad na spomenuti naučni skup, već je zahtijevana i odgovornost organizatora, a predsjedavajući i organizator skupa (Boško Đuričković), tada u svojstvu predsjednika Komisije za pisanje historije NOB-a u Crnoj Gori, saopštio je da on preuzima odgovornost što je ova tema stavljena na dnevni rad skupa. Dvije godine kasnije (28.02.1988) održana je proširena sjednica Predsjedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore na kojoj je pokušaj da se i historijski verifikuje učešće Muslimana u Crnoj Gori u NOB-u i postojanje njihovih partizanskih jedinica okvalifikovan kao SAVREMENI NACIONALIZAM U CRNOJ GORI. O tome je tadašnji direktor Historijskog instituta Crne Gore prof. dr. Jovan Bojović i odgovorni urednik «Istorijskih zapisa» objavio poseban članak (Istorijski zapisi, Titograd, godina LXI, br.1-2, Titograd, 1988, str.159). Uz to me je optužio kao nosioca tog navodnog «savremenog nacionalizma» u Crnoj Gori uz pokušaj da se narodnom heroju RIFATU BURDŽOVIĆU TRŠI organizuje okrugli sto. Istovremeno je i Predsjedništvo Saveza boraca NOR-a u Crnoj Gori održalo također svoju sjednicu i optužilo me što sam sa oko pedesetak građana Sarajeva (bivših školskih drugova iz Velike medrese u Skoplju) organizovano došao iz Sarajeva u Bijelo Polje i položili vijenac na Rifatovu bistu u centru grada. O tome je pisao «Omladinski pokret» u Titogradu i to nazvao «modernizacijom svetaca», upoređujući Rifatove kolege sa zagrebačkim kardinalom Kuharićem (valjda zato što je Rifat završio Veliku medresu u Skoplju). Čitavu sedmicu o tome je u špici svoga programa (pred večernji dnevnik) prenosila istu priču i Televizija Titograd. I sve je to rađeno 14 godina kasnije od kako je donesen novi Ustav Crne Gore, kojim su i Muslimani ustavno priznati kao poseban narod, sa svim pravima kao samostalno nacionalno biće.

I na kraju obavještavanja događanja koja sam kroz život doživljavao, da spomenem još dva slučaja koja su, bar u meni, ostala nezaboravljena. Prvi se odnosio na moje razočarenje u neke mlade ljude na koje sam u životu trebao da imam nekakav uticaj. Opštinski odbor Saveza boraca NOR-a u Andrijevici, u kojoj sam ja tokom 1943. i 1944. godine živio i radio kao jedan od rukovodioca, oglasio se saopštenjem u kojem traže da se oni koji su tokom 1991. godine razarali Dubrovnik i Vukovar, ostavljajući, bar do tada neslućene zločine, da se njima narodno prizna status koji su tokom NOR-a tekli nosioci «Partizanske spomenice 1941. godine». Bilo je to za mene veliko razočarenje i uvreda, bez obzira što među potpisnicima takvog saopštenja nije bilo zaslužnijih kadrova iz NOB-a. Skoro svi oni kasnije su pristupili NOR-u pa su zakasnili da u njemu steknu osnovne moralne principe koji su kroz NOR izgrađivani. Napisao sam im jedno kraće pismo u kojem sam im skrenuo pažnju da one koji su divljački rušili Dubrovnik i Vukovar nemaju pravo da upoređuju, primjera radi sa ličnostima kakav je bio Branko Deletić, Bajo Jojić, Manojlo Kastratović, Radule Jevrić, Bogdan i Vojo Novović i njima slični koje je zlikovački pokosila ruka Pavla Đurišića i njemu sličnih. Pisao sam kao jedan od onih koji je u tom vremenu na tom prostoru bio jedan od rukovodnih kadrova. Reagovali su ponovnim saopštenjem koji su objavili putem titogradske «Pobjede» i sarajevskog «Oslobođenja» i na kraju meni zaprijetili da više ne smijem preći preko Andrijevice, kuda je prolazila jedina saobraćajnica za moj kraj. Moguće da su poslije svega što se događalo kasnije ipak shvatili koliki su grijeh napravili prema velikanima iz tog kraja. A ako nisu, ostat će jedna veoma loša mrlja za njih i sredinu u kojoj žive, jer đelujući i oponašajući tzv. «kosovski mit», nacionalnu netrepeljivost, naročito prema Bošnjacima, Albancima i Hrvatima, u suštoj je suprotnosti sa platformom narodnooslobodilačke borbe. Dug je makar sadašnjih i budućih generacija u Crnoj Gori da pomognu svome narodu da shvati da interes crnogorskog naroda nije u osvajanju tuđih teritorija, zločina prema drugima i etničkim čišćenjima.

Drugi slučaj odnosio se na pisanje putem sarajevskog «Oslobođenja» jednog od mojih bliskih saboraca i komšija, u kojem se, ni manje, ni više javno tvrdi da sam ja, navodno Srbin, i da su, Plavljani i Gusinjani također Srbi, te da tamo nema Bošnjaka. Ne bi me to vrijeđalo kada bi to bila historijska istina i kada bi se i ja, i ljudi iz mog zavičaja tako osjećali. Kada bi ti bila istina sigurno da bih bio među onima Srbima koji poštuju i prava drugih naroda, njihovu kulturu, vjerska osjećanja i pravo da sami formiraju način života i sve ono što jedan narod čini narodom. Sigurno da ne bih bio onaj, tzv. «svetosavski Srbin», ne bih živio od «kosovskog mita», niti težio hegemoniji moga naroda i potlačivanju svih drugih. Ima i takvih Srba i ja ih veoma cijenim i poštujem, nasuprot onima koji žive sa kamom u ruci. Međutim, niti ja, niti su moji bili Srbi, niti se tako osjećali. Veoma ružan i nekulturan utisak ostavlja svako popovanje. Bošnjakom sam se osjećao i ranije. Moja tradicija, običaji, kultura, način života na to su uticali, bez obzira što sam još kao srednjoškolac vaspitavan i na određeni način prisiljavan da se iskazujem kao «Srbin muhamedankse vjere» i što sam znatan dio svoje mladosti provodio među Srbima i Crnogorcima, ponekada bio i jedinka među njima. Stvarna sam osjećanja gajio u sebi, a tada, oko tri godine prije bošnjačkog sabora iz 1993. godine javno se iskazao kao Bošnjak, tvrdeći da i u mom zavičaju, pored Albanaca, Crnogoraca i Srba žive i Bošnjaci od davnina i da čine većinu naroda toga kraja. Ubrzo je uslijedila i agresija na Bosnu i Hercegovinu i to je moje izjašnjavanje ostalo nezapaženo.

 

Htio bih Vas pitati kako je tekao proces vaseg doškolovavanja?

 

Bio sam među onima, dotada srednjoškolcima i studentima, koje 1941. godine nije prihvatio poziv okupatorske i kvislinške vlasti da nastavim školovanje u tada formiranoj albanskoj gimnaziji u Prištini. Bio je to takav stav svih organizovanih antifašista, bar u našem kraju. Umjesto da tada produžim srednjoškolsko obrazovanje, uključio sam se u borbu protiv fašističke okupacije zemlje, težeći da će se kroz tu borbu izvojevati ravnopravnost svih naroda, bolji i srećniji život, oslobođen svih nacionalnih i ekonomskih izrabljivanja.
Ipak, iako sam kroz antifašističku borbu stekao nova iskustva i saznanja, pa i društvena priznanja i zadovoljavajući tretman, moja ljubav da završim srednje i visoko obrazovanje nije prestajala. Stoga sam još 1945. godine, kada je objavljen konkurs za školovanje u Sovjetskom savezu, javio se na konkurs, vjerujući da će mi ono biti odobreno, jer sam ispunjavao sve uslove. Ali, u donosu na mene, s obzirom na položaj koji sam pokrivao, suglasnost je trebao da da ondašnji PK KPJ za Crnu Goru i Boku. Nisu mi odobrili. Telefonom su me obavijestili da ja navodno imam dovoljno znanja i da mi doškolovanje nije nužno. Istina veliki broj onih sa kojima sam radio najčešće su bili završili četverogodišnje osnovne škole i ja sam među njima odskakao znanjem i rječitošću. I zato meni nije tada dozvoljeno da nastavim školovanje. Posao koji sam obavljao sve do septembra 1949. godine nije mi omogućavao da uz rad privatno polažem ispite. A onda je uslijedilo moje zatvaranje interniranje na Goli otok. Za privatno polaganje ispita pružila mi se prva prilika septembra 1955. godine, kada sam premješten na rad na Ilidžu, kod Sarajeva. Neka znanja koja sam sticao dok sam bio u tiranskom političkom zatvoru i internaciji u Draču, gdje sam bio u mogućnosti da pohađam kurs iz političke ekonomije i marksističke naobrazbe uticali su da se upišem u Trgovačku akademiju, kasnije Srednju ekonomsku školu u Sarajevu. Pošto rukovodstvo škole nije bilo upoznato sa Uredbom kojom je bio utvrđen ran Velike medrese u Skoplju, morao sam tražiti posebno odobrenje Ministarstva prosvjete savezne vlade, pa sam ispite u ovoj školi, davao svakako privatno i uz rad, od juna 1956. godine do juna 1957. godine (bile su to dvije školske godine), a ja sam imao pravo da u jednoj školskoj godini polažem po da razreda, jer sam redovno školovanje prekinuo zbog učešća u NOB-u. Uspio sam da isforsirano završim Srednju ekonomsku školu u Sarajevu i već septembra 1957. godine upisao sam se na ekonomski fakultet u Beogradu, na kojem sam također ispite polagao privatno radeći na Ilidži. Iako je tada postojalo pravili da se onima koji uz rad nastavljaju svoje školovanje privatno, da im se pružaju određene pogodnosti (određeni broj dana plaćenog odsustva sa posla i plaćanje voznih karti), meni tako nešto nikada nije omogućeno već sam za dane ispita koristio svoj godišnji odmor, troškove prevoza od Sarajeva do Beograda i obratno, kao i troškove ishrane i smještaja uvijek sam snosio sam, na uštreb ličnog standarda svoje porodice. Ostalo mi je u sjećanju da mi opština Ilidža juna 1959. godine nije da dozvolila da III godinu fakulteta polažem ni na teret svog godišnjeg odmora. Da ne bih izgubio godinu opredijelio sam se da pođem na operaciju smrznute noge iz novembra 1942. godine, pa mi je razumijevanjem dr. Vukotića, tadašnjeg hirurga na Hiruškoj klinici u Sarajevu, kada sam mu objasnio zašto sam se baš tada opredijelio za operaciju, dozvolio mi je da sa zavijenom nogom pođem za Beograd i položim ispite za III godinu Ekonomskog fakulteta, na kojem sam diplomirao septembra 1961. godine, što će reći da sam vremenski za četiri godine (1957. – 1961.) uspio završiti Ekonomski fakultet u Beogradu, iako sam tada istovremeno radio odgovoran i naporan posao načelnika Sekretarijata za privredu u jednoj od tadašnjih pet gradskih opština u Sarajevu. Doktorirao sam trideset i tri godine kasnije-juna 1994. godine na Filozofskom fakultetu u Ljubljani na temi «Muslimani Crne Gore u procesu oslobodilačkih pokreta 1878-1945. godine. Pri tome se osjećam dužnim da objasnim da za odbranu doktorske teze nisam bio motivisan nikakvom željom, ili bilo kakvom potrebom da nakon toga steknem bilo kakav povoljniji, materijalni ili bilo kakav drugi položaj, jer sam doktorsku tezu odbranio kada sam bio pri kraju sedamdeset godine života i nakon što sam već 21 godinu bio u penziji, pa realno nije bilo nikakvih mogućnosti da se u tom pogledu poboljša moj položaj i lični standard, tim prije što je agresija na Bosnu i Hercegovinu još bila u toku. Osnovna moja želja bila je da odbranim tezu da su i Muslimani u Crnoj Gori, kao jedan od naroda ranije SFRJ, bili jedan od nacionalnih subjektiviteta u borbi protiv fašističke okupacije, što im se svim sredstvima pokušavalo osporavati, dozvoljavajući da se o njima može pisati i govorit samo sa aspekta učešća u muslimanskim milicijama, koje su izjednačavane sa ustašama, sa što negativnijeg aspekta. Bila je to historijska neistina i nepravda prema jednom od naroda, koji je imao i svoje partizanske jedinice, koje su se tokom NOB-a nazivale «muslimanske», što oni koji su željeli da ovaj narod i dalje tretiraju navodnim «tuđim elementom» nikako nije bilo po volji. Pošto sam u tom pogledu naišao na nerazumno osporavanje i u institutima za historiju, ne samo u Crnoj Gori, već i u Sarajevu, a isto tako na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, jer nije dozvoljavano da se doktorska teza sa takvim naslovom i sadržajem na tom fakultetu «može braniti», tezu sam prijavio na Filozofskom fakultetu u Ljubljani, koji su, suprotno Sarajevu i tadašnjem Titogradu ocijenili da je ponuđena teza prihvatljiva i ja je odbranio juna 1994. godine, mada je bila odobrena februara 1992. godine, ali zbog ratnih uslova i blokade Sarajeva nije bilo moguće tada stići u Ljubljanu. I tada mi je to omogućeno sticajem izuzetnih okolnosti, kada mi je omogućeno da se prebacim autobusom Vlade Republike BiH, preko aerodromske piste.
Nego da kazemo još da je Memic četverogodišnje osnovno školovanje završio u Gusinju (Crna Gora). Šest razreda Velike medrese kralja Aleksandra završio je u Skoplju (Makedonija). Da bi skolovanje prekinuo zbog učešća u borbi protiv fašističke okupacije zemlje. Ekonomsku školu završio je 1957. godine u Sarajevu, a Ekonomski fakultet četiri godine kasnije (1961.) u Beogradu. Trinaest godina kasnije odbranio je doktorsku tezu u Ljubljani.
RAZGOVOR VODIO: Esad R. KRCIC

 

*Protal bosnjaci.net 2003. objavio je ovaj sveobuhvatni intervju sa dr. Mustafom Memiće u četiri nastavka.

izvor: bosnjaci.net

sandzackaknjizevnost.com