Svojom izuzetno značajnom knjigom „Sandžački bogomili” – (Osvrt na srednjovjekovnu historiju Sandžaka) iz oblasti prošlosti bogomila, nastaloj u protekloj deceniji, koja se bavi problemima identiteta Bošnjaka i njihove etho-historijske posebnosti na prostoru Sandžaka, njen autor Sulejman Aličković, izaziva je veliko oduševljenje, ali i talasanje znanstvene i šire javnosti. Izrađena studija predstavlja svojevrsno zaokruženje istraživačkog postupka koji je, konačnim uobličavanjem studijskoempirijskog pristupa, poprimio karakter pravog znanstvenog poduhvata, jer za sobom povlači potrebu još radikalnijeg pristupa izučavanju ove zanimljive, i znanosti vrlo nepoznate, srednjevjekovne historijske i filološke problematike. Jedno od najvažnijih pitanja koje autor postavlja u svojoj studiji je održanost dugo prisutne „transferzale bosanskih bogomila”, čiji su tragovi, sudeći po nekim rezultatima ove i drugih studija, koji tretiraju pomenutu problematiku na prostoru Sandžaka i njegovog okruženja, evidentni. Sve to dovoljno dobro ilustruje i naučni postupak kojim autor teži, sagledavanju i analizi ostataka kamene i zidne plastike u širem regionu koji ne izmiče njegovom introspekcijskom objektivu kojim namjerava zahvatiti vrlo kompleksan problem bošnjačke historijske prošlosti i filologije.
Autor ne propušta mogućnost da naglasi ulogu bogomila u regionu, ali i posljedice pravog pogroma koji je stvaranjem Raške države vršen nad babunima i patarenima, posebno u XII vijeku u doba vladavine Nemanjića. Sa ovim korespondira i podatak o postojanju ostataka babuna u Polimlju. I među pronađenim posuđem, kao vrstom zanatske dekorativne plastike, iskopanim na različitim arhelološkim lokalitetima u Sandžaku, autor prepoznaje najbitnije elemente čiji tragovi ukazuju na paganske običaje bogomila, za koje V. Jovanović u Novopazarskom zborniku (1979, 123.) neargumentovano tvrdi kako je „umrli bio hrišćanin”. Jedan od ključnih momenata u studiji je pominjanje postojećih toponomastičkih struktura koje su na prostoru Poibarja, Pešteri, Polimlja i Sandžaka uopšte, vrlo vidljive. Njih možemo prepoznati u izvornom ili nešto izmijenjenijem leksičkom obliku, koji je stoljećima trpeo različite transformacije kakve su nemilosrdno diktirali morfološki zakoni postojećih ili navirućih jezičkih sistema (ilirski, latinski, sanskritski, starogrčki, semitski, aromu-nski, staroturski I ostali), koji su danas transformirani u teško prepoznatljivu onomastičku oblast za koju je potrebna vrlo oprezna studioznost.
Takav je položaj toponomastičkih naziva i hidronima sa područja današnje geografske izoglose Sandžaka: Bijela Rijeka (danas Crna Rijeka) kod Ribarića, desna pritoka Ibra; „Bijele vode” koji postoje na mnogim mjestima u Sandžaku1; Bijeli vrh (Crni vrh) sa lokalitetom Gradac sa kulom na vrhu u tutinskom kraju, ali i šire, koji u postojećem semantičkom obliku pripadaju onomastikonu sandžačkih bogomila, ali i jezičkoj strukturi Crkve bosanske sa značenjem – „čiste, bistre vode”. Očekivana znanstvena rješenja koja u svom diskursu autor problematizira, mogu biti jedino odgonetnuta temeljnim arheološkim i onomastičkim (toponomastičkim) raspravama. U ovoj izvanrednoj studiji treba cijeniti autorovu istraživačku budnost, perceptivnost, iskustvo i hrabrost koji pojačavaju njegou istraživačku znatiželju koja daje vidljive rezultate. Tako će u rodnom Crnišu kraj Ribarića (Tutin) toponim Sokolovo gnijezdo ubicirati kao lingvističku strukturu iz vremena dobrih Bošnjana – bogomila – jedno od prvobitnih naziva ovog danas naseljenog mjesta. Graditeljsko naslijeđe: stećci u selima u dolini rijeke Ibar, sela na Pešteri, u dolini rijeke Lima, Bogumilska ćelija u Paljevu I slično, važan su artefakt koje navodi na zaključak da je riječ o kulturnim i kultnim tragovima bogomila. To su kameni stećci u selima: Jeliće, Ribariće, Špiljani (Čpiljani), Vrujce, Đerekare (Tutin), Ugo (Sjenica), Gostun (Prijepolje), koji su kao dio monumentalne epigrafske kulture slični sa onima na Glasincu u Bosni.
U mnogima je, sudeći prema njihovom izgledu sahranjena vlastela iz hijerarhije bogumila, primarno, poneki Ded (Did) ili Gost, a sve na osnovu svećeničkog zvanja ili titule karakteristične za bogomilsko učenje. Struktura studije S. Aličkovića je postavljena tako da daje pojašnjenja činjenice da je zatečena ilirsko- romanska populacija sa ovih prostora nakon miješanja sa pridošlim slavenskim plemenima, osim svoje, prihvatila bizantsku, hrišćansku i pagansku kulturu, izlažući se riziku asimilacije ili gubljenja vlastitog jezika kao jedne od validnih identitetskih ordinanti. Kao i drugi balkanski narodi, Bošnjaci u srednjem vijeku koriste više pisama (glagoljicu, bosančicu – zap. ćirilicu, latinično pismo ) od kojih su neka danas izbačena iz upotrebe, tako da je prisutna tropismenost, u oblasti Sandžaka, poznata pojava u kulturnom preporodu Evrope. U svom historijskom razvitku Bošnjak je, a to tvrdi i S. Aličković, mijenjao pismo, ali je to ostalo bez ozbiljnijeg utjecaja na njegov etnički identitet. Studija svjedoči otvoreni antiklerikalizam ovog dijela Balkana, koji krajem XII stoljeća prerasta u bujucu. To je Doba vjere kada se rađaju intervali religioznog misticizma i sentimenta koji se sve više izmicao i protivrječio svakom obliku organiziranog svješteničkog hrišćanstva. Posebice Bogomili, koji su nastali u Bugarskoj i naročito se raširili u etničkoj Bosni, i kao „mrska jeres” u razna vremena XIII stoljeća, napadani od lokalnih hrišćana ognjem i mačem „branili se uporno, i konačno (1463) se predali, ali ne kršćansvu nego islamu.”2
Sulejmanove hipoteze ukazuju na potrebu temeljnijeg pristupa ovoj zanimljivoj problematici koja navodi na potrebu revizije, odnosno redefiniranja nekih znanstvenih momenata iz naše prošlosti ili je riječ o potrebi temeljnog, faktografski validnog, modifikovanja ovakvih, prilično zastarjelih stavova. Ovakvi naučni rezultati predstavljaju inicijativu za potvrđivanje teze o postojanju tragova predislamskog Sandžaka, na koju ukazuje ubicirano spomeničko naslijeđe i raznovrsna prostorna toponimska i etnonimska faktografija u knjizi. Posebno zbog argumentacije u studiji koja potkrepljuje tvrdnju da svi očuvani spomenici iz predislamskog perioda na prostoru Sandžaka ukazuju na prisustvo glagoljice, bosančice (zapadne verzije ćirilice) i latiničnog pisma. Ne može se, također, zaobići autorova sposobnost za parcijalnu teorijsku artikulaciju problema i njegovo postepeno i sistematsko uokvirivanje u kontekst zanimljive historijske prošlosti sandžačkih Bošnjaka, ali i čitavog bogumilskog pokreta kao nezaobilaznog faktora urađene studije.
Mnogi se slažu sa ocjenom da je Sulejman Aličković prihvatio izučavanje oblasti koja određuje nacionalno-identitetsku komponentu koju danas promatramo kao primarnu odrednicu našeg etničkog identiteta Ovdje možemo sa sigurnošću govoriti o uspostavi novih naučnih paradigmi koje iziskuju drugačiju postavljenost znanstvenih problema i daju posebne odgovore na naučne izazove kakvi su „Sandžački bogomili” (Osvrt na srednjovjekovnu historiju Sandžaka). Time autor samog sebe stavlja u
poziciju znanstvenika koji teži odgonetanju istine, donoseći drugačije stavove o začecima bogomilskog Bošnjaštva i historiji Bosanske crkve na prostorima današnjeg Sandžaka. Čini nam se veoma pouzdanom i tvrdnja Aličkovića o pitanju doseljavanja ilirskog plemena Klimente, za koje tvrdi da su na prostor Sandžaka mogli stići mnogo prije početka XVIII stoljeća, čime su mogli imati utjecaja na tragove sveobuhvatne materijalne baštine koju u svom diskursu studija posjeduje. Zbog toga su vrlo indikativna ilirska imena među bogomilima: Pjak, Rahac, Ras, Nihac, Mirbeljan, Golub, Soko, Beriša itd. Jedan od ciljeva studije je težna da se identifikuje i preispita efekat vanjskog djelovanja bogomilskog učenja koje iziskuje provjeru i utvrđivanje raspoloživih historijskih činjenica koje nas vezuju za ovu zanimljivu pojavu u prošlosti bošnjačkog srednjovjekovlja. Na to nas opominju neuspješni, nepotpuni, tradicionalno neutemeljeni i nesigurni „argumenti” pojedinih južnoslavenskih, primarno kršćanskih, kvaziznanstvenih historiografija, koji se dugo javljaju u studijama koje obuhvataju period od XII do XV vijeka.
Aličkovićeva studija nam na jedan poseban način nagovještava novu, artefaktima potpunjenu, sliku o zajednici i običajnoj i ritualnoj simbolici društva bosanskih bogomila na prostoru Sandžaka. „Treba naglasiti da su historijski izvori neujednačeni, ali dovoljno validni u svakom pogledu da odražavaju sliku i priliku političkog dešavanja u srednjovjekovnoj Bosni, čime se jasno ukazuje i na vjersku dimenziju djelatnosti, samim tim se mogu i trebaju potvrditi mnogi navodi koji su se često u historijskoj literaturi tumačili kao pretpostavke.”3 Sulejman Aličković kao jedan od najsnažnijihh argumenata interpolira „bogomilsku” Ćeliju u selu Paljevu (Opština Tutin), lociranu na živopisnom terenu ispresijecanom potocima, šumom i zelenilom. Teza autora da je na tom mjestu (Gornje Paljevo) na uzvišenju u današnjoj mahali Štek (1.000 m) bilo bogomilsko svetilište ima potpunu opravdanost.4 Osim toga, autor je ubijeđen da je ova sonda, uklesana u krečnjaku navrh strme kamene litice, bila sjedište bogomila i stono mjesto iz koga je službovao Did (Djed). Velika je vjerovatnoća da su istu ćeliju, sondu ili kamenu kapsulu mogli koristiti i predslavenski narodi naseljeni na ovim prostorima.5 Samim tim, novija „otkrića” u srpskoj nauci koja se tumače na navedeni način, štete znanosti i ne doprinose objektivnosti pristupa zajedničkom historiografskom kaleidoskopu. Aličković pritom pominje duževjekovno njegovanje kulta vode (obredno kupanje radi sticanja zdravlja) koje se obavljalo i održalo na ovom „svetom” mjestu koje su nekada obavljale pripadnice Crkve bosanske – krstjanice.
Zbog svega u knjizi naznačenog, pitanje opstanka ovog bogomilskog svetilišta u središtu između dva jaka pravoslavna manastira (Sopoćani i Crna rijeka), čini nam se posebno zanimljivim. Prema uvjerenju autora, svi arheološki nalazi za kojima on vješto traga Sandžakom, upućuju na bogomilsko-bošnjačku simbiozu, koja je na koncu XIV i početku XV stoljeća efektuirala u korist islama, koji je kao najsrodniji monoteistički modus vivendi bio najbliži pristalicama ove „mrske jeresi” – bogomilima. Sva ova tumačenja potvrđuju tezu o utjecaju bogomila i Crkve bosanske koja se „uspjela postaviti između vladara i vlastele”6, čak i dominiratina našim sandžačkim prostorima. Navedeni argumenti potvrđuju opravdanost tvrdnji najpouzdanijeg historiografa Bosne, Nade Klaić o značaju Bosanske crkve, što se ogleda i u divljenju bosanskih vladara prema članovima „heretičke crkve bosanske” čija je državnička mudrost doprinijela da se „obdržavaju njihovi obredi”.7 Sve u svemu, pred sobom imamo još jednu vrlo uspješno efektuiranu studiju, koja snagom materijalnih i izvornih činjenica svjedoči o jednoj zanimljivoj i neistraženoj etapi naše historijske prošlosti. Ponuđena pitanja koja Sulejman Aličković verificira, mogu biti solidna polazna osnova za nove znanstvene rezultate koje bošnjačka znanstvena javnost u Sandžaku sa razlogom očekuje.
Ova knjiga je dio bošnjačkog antropološkog ogledala koje se kao kulturni obrazac zasniva na odgovarajućim socio-kulturnim artefaktima postižući efekat koji je iskazan u profiliranju bogumilstva među Bošnjacima Sandžaka, kao jedne od prepoznatljivih vrijednosti iz njihove veoma duge kulturno-historijske prošlosti. Studija sugerira potrebu uvažavanja drugačijeg mišljenja i naučnih rezultata bošnjačke nauke koji na ovako ubjedljiv način govore o tragovima predhrišćanske kulture na našim prostorima, za koju nudi uvjerljive i zanstveno validne argumente koji danas postoje na prostoru Sandžaka. Na kraju knjige, autor donosi dio teže dostupnih tekstova (Prilozi) koje ovom kulturnom poduhvatu daju karakter istinski značajnog znanstvenog rezultata. Bošnjačku znanstvenu javnost u Sandžaku raduju postignuti rezultati iznijeti u studiji, jer odbacuju dominaciju ranijih kvaziznanstvenih i površnjih viđenja naše, primarno, nedovoljno istražene historijske prošlosti. Samo objektivan i nepristrasan pristup, kakav je ovaj u studiji Sulejmana Aličkovića može rezultirati novim saznanjima o bogomilstvu kao „magistralu naše prošlosti” (M. Krleža).
Autor: Redžep Škrijelj
