Piše: Dr. Jahja Fehratović
Usmena literatura na Balkanu baštini odlike koje je sjedinjuju u jedinstven koegzistencijalan korpus različitih nacionalnih književnosti nastalih na jednoj matrici, ali i razgranatih tematsko-motivskih cjelina karakterističnih za posebne literature i vremenske periode nastanka, intenzivnog življenja i prenošenja s koljena na koljeno, s generacije na generaciju, prekrajanja, pročišćavanja – sve do postizanja konačnog okamenjenog oblika koji, kao unificirana tvar, postaje trajna kategorija naše duhovne i kulturne baštine. Nisu te zajedničke karakteristike balkanskih oralnih tradicija vezane samo za zajedničko izvorište formativnog oblikovanja i načina pjevanja, naslonjenog na susretu antičkog podteksta i orijentalno-osmanlijskih tehnika pjevanja, već i sa autohtonim obrisima osnovica kulturnih identiteta domicilnih naroda koji baštine određene sastavnice duhovnih vrijednosti nastale iz tih tradicija. Ta osnovica proizilazi iz čvrste povezanosti sa religijskim etičkim kodeksom iz koga se, u suštini, i razvijaju kulturni i nacionalni identiteti balkanskih naroda, bez obzira da li je riječ o islamu, na temelju kog se dominantnije razvijaju bošnjački i alabanski kuturni identiteti, ili hrišćanstvu, iz koga izviru srpski, hrvatski, crnogorski, makedonski, bugarski i slovenački kulturni identiteti koji kasnije, u procesu oblikovanja naciona, prerastaju u nacionalne identitete balkanskih naroda. Ovaj odnos spram etičkih vrijednosti posebno je nagalašen u epskoj tradiciji, koja je imala ulogu ne samo da zabavi, ili najmanje da zabavi, već da, pored trajnog pamćenja određenih historijskih ličnosti i epskih likova koji nastaju iz različitih potreba naroda i odnosa spram događajnosti koje su određeni narod dovele u neki od položaja u datom historijskom trenutku, izgrađuje karakter mladih generacija, to jest kao snažna škola odgajanja novih generacija vitezova bazirana na usađivanju osobina časti, dostojanstva, čojstva, plemenitosti, hrabrosti, herojstvu, mudrosti i nebrojenim drugim superlativnim odlikama idealne ličnosti. Naravno, u profiliranju pojedinačnog junaka, dominantnije su date određene osobine, koje postaju sastavni dio njegovog karaktera i gotovo uvijek dolaze do izražaja u tekstovima u kojima je predmetni epski lik u ulozi glavnog junaka. U toj svojevrsnoj školi odgoja postoje određena karakteristična mjesta koja se vrlo često susreću u svim balkanskim epskim tradicijama, pa su iz tog obrasca i prerasle u gnomske izraze i dobile statuse poslovica – što je status koji neka misao dobija isključivo ukoliko predstavlja vrhunsku mudrost baziranu na istinitosti koja je dokazana u stvarnome životu i lahko provjerljiva u društvu. Jedno od takvih mjesta jeste i stih: „U mlađega pogovora nema“ koji simbolizira poslušnost, odanost, poštovanje, pokornost odlukama, naredbama, molbama starijeg spram mlađeg bilo u vojno-hijararhijskom bilo u porodičnom ili širem društvenom kontkestu.
Tako, na primjer, u pjesmi Serdar-aga Mujo i Milan Ćesedžija susrećemo epizodu pobratimstva, prijateljstva i odanosti Muja Hrnjice i popa Riđana iz sela Garišta kod Obilića kome Mujo sa vapajem za pomoć šalje brata Halila kako bi mu pomogao da oslobodi sestru Ajkunu iz ropstva Milana harambaše sljedeće stihove:
Na to viknu Halil u odaji:
„Viči, pope, svoje hizmećare.”
Pope svoje hizmećare viknu:
„Spremite nam dva dobra hajvana,
pobratimu njegova đogata,
meni moju mrku bedeviju!”
U mlađega pogovora nema,
spremiše im dva dobra hajvana.
Ili, pak, u pjesmi Lički Mustaj-beg i Orlanović Mujo, u kojoj Begija Kopčićeva, ljuba Mustaj-begova, kreće da ga izbavi iz ropstva i sa sobom vodi vjernoga slugu Dilavera kome izdaje naredbu:
“Dilavere, vjerna moja slugo,
de se svuci, pa se preobuci,
udri na se đuzel đejisiju,
pa ti siđi u tople podrume,
spremi nama dva konja viteza,
meni đogu, a sebi alata;
valja nama putovati,
slugo niz Krajinu i Undurovinu.”
U mlađega pogovora nema,
on se svuče ter se preobuče,
udri na se đuzel đejisiju,
ondar siđe u podrume mračne,
časkom spremi dva konja viteza,
izvede ih na mermer-avliju.
Ovaj odnos u bošnjačkoj epskoj tradiciji i njegov široki društveni utjecaj, zamjetio je i Kosta Hormann u Pristupu svojoj zbirci “Narodne pjesme Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini” iz 1888. godine:
„Poštovanje starijega temelj je svemu ćudoređu i društvenom redu u starih, a može se reći i današnjih Muhamedovaca. Mlađi se starijemu bezuslovno pokorava, bio on sluga, brat, žena ili dijete. Taj zakon ukratko veli:
’U mlađega pogovora nema.’”
Na istovjetan stih, doduše rjeđe, nailazimo i u srpskoj i crnogorskoj epskoj tradiciji. U pjesmi Жендиба од Задра Тодора iz Vukove zbirke, velikoj epskoj sagi koja na jednom mjestu okuplja krajiške, uskočke, hercegovačke i primorske bošnjačke, srpske i crngorske epske junake, ispjevane od pravoslavnog pjevača, na njih nailazimo opet u dijalogu braće Hrnjica:
Ондар Мујо говори Алилу:
„Да се попни јели на кичицу,
И понеси дурбин од биљура,
Па му пружи седам кољенаца,
Наслони га на јелову грану,
Окрени га камену Котару.
Па покупи поље под Котаром,
И уфати на граду капију,
Јесу ли се отворила врата,
А јесу ли изишли сватови,
Хоће л’, брате, у морску отоку.”
У млађега поговора нема.
Interesantno je da isti odnos nalazimo u još jednoj pjesmi o ovom junaku „Јовљевић Видак и од Задра Тодоре“ u kojoj je on saveznik Turaka i travničkog Sinan-paše od koga prima zamolbu da uhvati glasovitog junaka Vidaka koga potražuje sam car Otomanovića. Predmetni stih je opet vezan za muslimanske aktere i nalazimo ga u epizodi u kojoj Sinan-paša piše pismo Todoru i šalje je po svom pokornom slugi Huseinu:
Кад је паша књигу начинио,
Одасла је од Задра Тодору
По некакву слуги Усејину.
У млађега поговора нема,
Књигу прими, брже у приморје.
Također, u neobičnoj pjesmi “Женидба Јањића Комнена“, u kojoj podgorički paša svoju sestru Ajkunu djevojku dobrovoljno daje za Komena sina Janje od Srijema, a u galeriji likova nalazimo skoro sve važnije junake pravoslavne provenijencije, među kojima i Kraljevića Marka, ali i njegovog pobratima Relju Bošnjanina – što je bošnjačka inačnica jednog od najstarijih epskih likova južnoslavenske epske tradicije Hrelje od Pazara, historijske ličnosti bogumilskog porijekla, nasuprot njegovog epskog antipoda u srpskoj epskoj tradiciji Relja Krilatica – istovjetan stih nalazimo u dijelu teksta koji se odnosi na muslimanske likove:
Па повикну на своје делије:
”Брже, момци, на четири стране
Што је бутум наше Подгорице
Биранога момка под оружјем
Сакупите пред мојом авлијом.”
У млађега поговора нема,
Истрчаше, пушке изметнуше,
Скупи му се до триста момака
Под добрима коњма и оружјем.”
Na sličan način ugradnju ovog stiha u kompoziciji epske strukture teksta srpskih pjevača kod muslimanskih epskih junaka nalazimo u pjesmi „Дизање оружја раје у Херцеговини“ i drugoj verziji pjesme Smrt Smail-age Čengića „Опет то, али мало дручкије“. Tek nekolicina epskih tekstova u kojima egzistiraju isključivo pravoslavni junaci nailazimo na istovjetan stih, kao recimo u pjesmi „Мајка крвница“ s motivom zločeste svekrve koja objeđuje snahu i huška na njenu smrt – puno razređenijim od bošnjačke inačenice ovog motiva u pjesmu „Zaplakala stara majka Džafer-begova“ – ovaj stih nalazimo u epizodi u kojoj stariji brat Jovan, nemajući snage sam ubiti svoju ljubu, izdaje naredbu mlađem Bogdanu da to učini:
Јовану се ино не могаше,
Све Богдану по истини каже.
Тад обадва брата проплакаше,
Ал’ у млађег поговора нема.
Sva ova elaboracija, u stvari, poslužila nam je da razvijemo tezu da je stih U mlađega pogovora nema proizišao iz islamske duhovnosti i muslimanske privrženosti vjeri postao dio bošnjačke epske tradicije, te se iz nje, u intenzivnom procesu razmjene tema, motiva, tehnika i okamenjenih formi, razlio i u ostale južnoslavenske epske tradicije odakle je, docnije, zadobijajući karakteristike gnomskog iskaza prerastao u poslovicu prisutnu na cjelokupnom balkanskome području koja je dugo bila često referirana i oslikavala pojam „domaćeg ili kućnog vaspitanja“. Međutim, danas se jako, jako rijetko može čuti u živom govoru na bilo kom dijelu balkanskog prostora, i smatra se skoro pa izumrlom kategorijom. Jedan od važnijih uzroka tome zasigurno leži i u promijenjenom pristupu odrastanja i odgajanja novih generacija, koje se sve manje educiraju kroz probranu literaturu, a pogotovu ne kroz tradiciju usmene književnosti, koje je sve manje čak i u obaveznim planovima i programima osnovnog i srednjeg obrazovanja. Taj vakum agresivno popunjava sayber prostor koji, htjeli mi priznati ili ne, višestruko utječe na oblikovanje ličnosti, uslijed čega mlađe generacije razvijaju sleng po uzoru na zapadnjački model čime drastično siromaše vokabular maternjeg jezika i, naravno, imaju sve buntovniji karakter u kome skoro i da nema mjesta za stih „U mlađega pogovora nema“ i sva ona značenja koja on nosi u sebi.
