HATIDŽA ČAR-DRNDA “OSNIVANJE NOVOG PAZARA I NjEGOV RAZVITAK DO KRAJA XVI STOLJEĆA”

Prošlosti Novog Pazara u okviru većih i manjih studija posvećena je dužna pažnja, naročito periodu kada je on bio pod osmanskom upravom.[i] Ovim radom pokušaćemo upotpuniti sliku prošlosti Novog Pazara, koristeći se, uglavnom, objavljenim i neobjavljenim izvorima osmanske provenijencije, prvenstveno katastarskim popisima bosanskog sandžaka kojem je ovo naselje pripadalo od vremena osnutka Bosanskog sandžaka, pa sve do formiranja posebnog Novopazarskog sandžaka, poslije 1790. godine.

Urbani razvitak Novog Pazara do kraja XVI stoljeća

Novi Pazar (turski Yeni Bazar – Novo Trgovište) je naselje koje je osnovano u vrijeme osmanske vlasti na prostoru srednjevjekovnog naselja Rasa tako da je u osmanskim izvorima sve do 1468/9. godine Novi Pazar nosio i ime Ras.[ii] Istorijsku ulogu u njegovom formiranju imao je Isa-beg Ishaković, zapovjednik skopskog i bosanskog krajišta, a kasniji bosanski sandžakbeg i osnivač Sarajeva. Kompleks građevinskih objekata koje je ovaj visoki osmanski funkcioner dao podići kao svoju zadužbinu predstavljali su jezgro Novog Pazara. Na osnovu raspoloživih izvora teško je dati tačnu vremensku odrednicu njegova osnutka. U dosadašnjim radovima donošeni su zaključci da je Novi Pazar podignut u periodu između 1455-1461. godine, zasnivani na podacima koje pruža Krajište Isa-bega Ishakovića iz 1455. godine i dubrovačkih izvora u kojima se Novi Pazar spominje prvi put 1461. godine. Teško da bi u periodu od samo nekoliko godina Novi Pazar, ili bilo koji drugi grad, mogao izrasti u razvijeno naselje u kome Dubrovčani već osnivaju svoju trgovačku koloniju i stalno, ili privremeno borave u njemu, pogotovo kada se zna da su Dubrovčani osnivali svoje naseobine samo u visoko razvijenim gradskim sredinama. Ako tome dodamo da je, prema podacima osmanskih izvora, Novi Pazar 1468/9. godine evidentiran kao šeher, a to je, u osmanskoj klasifikaciji, naselje najvišeg stepena, teško bi smo mogli prihvatiti tvrdnju da je podignut u navedenom periodu.

Pretpostavljamo da su temelji Novom Pazaru postavljeni znatno prije 1455. godine, a da popisom Krajišta Isa-bega Ishakovića nije obuhvaćen, najvjerovatnije, zato što se nalazio u sastavu sultanskog hasa. Istim popisom nisu obuhvaćeni ni Gluhavica, ni Trgovište za koje znamo da su se u sastavu osmanske države nalazili i prije tog popisa.[iii]

Polaganje temelja jednom novom gradskom naselju na prostoru naselja Rasa, u kojem je u predosmansko vrijeme bila i srpska episkopija, predstavljalo je jednu osmišljenu akciju od strane osmanske vlasti, kojoj je bio cilj ne samo transformacija zatečenog naselja u grad islamsko-orijentalnog tipa, već i stvaranje jednog privrednog i idejnog uporišta koje bi djelovalo na širokom prostoru. Zbog toga će Novi Pazar izrasti u značajno gradsko središte u kojem će doći do izraza sve osobenosti islamsko-orijentalnog grada, kako u pogledu urbane strukture, tako i u pogledu strukture i organizacije privrede, a i duhovne sfere.

Osnovu takvog razvoja Novi Pazar imao je zahvaliti i svom izuzetnom geografskom položaju, na raskrsnici velikih karavanskih puteva i tački ukrštanja privrednih potencijala okolnih rudarskih rejona.

Kao i svi gradovi poznije islamske civilizacije i Novi Pazar se sastojao iz dva kapitalna dijela – privrednog i stambenog. Na osnovu podataka koje pružaju katastarski popisi može se pratiti stvaranje pojedinih dijelova grada tokom XV i XVI stoljeća. Već smo rekli da je prvu gradsku ćeliju osnovao Isa-beg Ishaković, davši podići džamiju,[iv] karavan saraj, hamam [v] i 56 trgovačkih radnji.[vi] Ovi objekti odigrali su značanu ulogu u daljem procesu razvoja grada, njegove privrede i duhovne klime koja je zračila na širokom prostoru ove regije. Džamije nisu bile samo sakralni i kulturno-prosvjetni objekti, već i središta oko kojih su se formirale gradske stambene četvrti (mahale). Hamami su bili među prvim izgrađenim objektima u gradskim naseljima kod nas u vrijeme uspostave osmanske vlasti. Svakodnevno održavanje higijene bilo je sastavni dio religijskog rituala, pa je u vezi sa tim i podizanje ovih objekata koje su u naše krajeve, i u Evropu, donijeli sa sobom Turci.

Karavan saraji su pored svoje socijalne funkcije služili za smještaj trgovaca i putnika na prolazu. U njima je putnik mogao u trajanju od tri dana dobiti bespletno smještaj i hranu. Navedeni objekti izdržavani su i održavani iz vakufske fondacije Isa-bega Ishakovića. Ta fondacija 1540/42. godine raspolagala je sa iznosom od 17.426 akči.[vii]

Ovakav način formiranja grada predstavlja specifičnost islamsko-orijentalnog društvenog sistema, gdje grad ne nastaje spontanim razvojem proizvodnih i klasnih suprotnosti, već svjesno, aktivnošću vlasti i njene vladajuće klase. Ta aktivnost u osmanskom društvu ostvarivana je putem institucije vakufa, koja je predstavljala bazu urbanog i privrednog razvitka islamsko-orijentalnog grada, jer u osmanskom državnom budžetu nisu postojala namjenska sredstva za rješavanje privrednih, komunalnih, kulturno-prosvjetnih i socijalnih potreba društva. Sve svoje finansijske snage osmanska država usmjerila je na vojsku i vojne potrebe, a sve naznačene potrebe društva ostavljala je privatnoj inicijativi, stalno je podstičući. Tako su davanjima koje je imalo pobožnu formu ljudi različitih društvenih slojeva inicirali stvaranje brojnih današnjih gradova na našem tlu.

Novi Pazar se ubrzano razvijao, tako da je već 1468/9. godine imao status šehera.[viii] Iste godine on se spominje i kao administrativno središte nahije Ras, a 1485. godine on je i središte novoosnovanog novopazarskog kadiluka.[ix]

Ovako nagli razvoj Novog Pazara bio je uvjetovan, pored napora osmanske vlasti, povoljnog geografskog položaja, privrednih mogućnosti i razvojem političkih događaja. Osvajanjem Bosne i dijela Hercegovine 1463. godine granice krajišta pomjerene su daleko od Novog Pazara, tako da nestabilnost osmanske vlasti na ovom prostoru, kao i bogat ratni plijen, koji se putem trgovačke razmjene i drugim kanalima slijevao u ovo naselje, omogućili su mu da se razvije, pored već ranije navedenih prednosti, u najveće naselje u bosanskom sandžaku sve do početka XVI stoljeća, kada će tu ulogu preuzeti Sarajevo.

Prije 1489. godine u Novom Pazaru podignuta je i škola (mekteb) u kojoj su muslimanska djeca Novog Pazara dobijala osnove vjerskog obrazovanja, pismenosti i lijepog vaspitanja. Najvjerovatnije je u ovako visoko razvijenom naselju moralo biti više prosvjetnih ustanova, ali u izvorima o njima nemamo podataka.[x]

Prije 1489. godine u ovom naselju bila je podignuta i jedna tekija koja je, zasigurno, imala veliku ulogu u islamizaciji zatečenog hrišćanskog stanovništva.[xi] Bila je sagrađena pored mosta, uz rijeku Rašku. Njen šejh bio je neki Ali. Izvor ne daje saopštenja ni o derviškom redu kojem je pripadala tekija, ni o njenoj arhitekturi. Poznato je da su tekije i zavije osnivane u ranom osmanskom periodu duž drumova i u naseljima i služile sličnoj svrsi koju su imali i imareti. Podizane su na mulkovanom zemljištu kao zadužbine derviša, državnih funkcionera i ljudi iz različitih društvenih slojeva, sa ciljem da budu i prvi kultni objekti koji bi imali, pored ideološko-dogmatske funkcije (u smislu izučavanja, objašnjavanja i širenja islamskog učenja), još i čisto socijalnu i humanitarnu ulogu. Zbog toga, kao i zbog osobenog načina izražavanja religioznih obreda derviši su u prvim danima osmanske vlasti odigrali značajnu ulogu u prihvatanju i širenju islama.

Dalji urbani razvoj Novog Pazara do kraja XV stoljeća teško je pratiti u nedostatku novih izvora. Međutim, realnu osnovu daljeg razvoja imao je u bogatoj agrarnoj privredi svog zaleđa, rudnom bogatstvu obližnjih rudarskih basena, a naročito u akumulaciji kapitala zanatske i trgovačke djelatnosti. Zbog izmijenjenih društveno-političkih okolnosti on gubi primat vodećeg naselja u bosanskom sandžaku, već početkom XVI stoljeća i tu ulogu preuzima Sarajevo, kojs je postalo i administrativno-upravni centar tog sandžaka.

U periodu između 1489-1516. godine nekoliko visokih funkcionera, koji su djelovali u Novom Pazaru svojim zadužbinama, podigli su temelje novim gradskim dijelovima, kako u privrednom, tako i u stambenom sektoru grada.

Ahmed beg-silahdar. u periodu između 1489-1516. godine, dao je podići u Novom Pazaru jedan mesdžid, pored kojeg je locirana i nova gradska četvrt koja je nosila njegovo ime, zatim tabhanu (radionica za preradu kože) i nekoliko trgovačkih radnji. Vakufska fondacija iz čijih prihoda su održavani ovi objekti raspolagala je sumom od 2.000 akči.[xii]

kender subaša, vojni funkcioner, dao je podići jedan mesdžid i 9 trgovačkih radnji. Za održavanje mesdžida, kao i za obezbeđenje dnevne plate službenicima u mesdžidu zavještao je prihod od jedne zemljišne parcele na obali Jošanice, kao i gotovinu u novcu od 4.000 akči.[xiii]

Ahmed vojvoda dao je podići mesdžid i dvadeset i dve trgovačke radnje, čiji je godišnji prihod od zakupnine u iznosu od 2.122 akče, zatim prihod od nekoliko mlinova u selu Kućanima, služio za podmirenje troškova mesdžida i njegovih službenika.[xiv]

U istom periodu i Ak Ilijas dao je sagraditi mesdžid i 8 trgovki. Njegova vakufska fondacija raspolagala je 1540. godine sumom od 5.360 akči,  a krajem XVI stoljeća mesdžid i službenici (imam i muezin) izdržavani su od prihoda karavan saraja Sinan-bega.[xv]

Kapudži baša Hamza dao je sagraditi jednu džamiju i 25 trgovki, čiji je godišnji prihod od zakupa iznosio 2.236 akči.[xvi] Ta vakufska fondacija krajem XVI stoljeća raspolagala je sumom od 50.000 akči.[xvii] U periodu između 1516-1528/30. godine, putem vakufskih zadužbina, podignuti su novi dijelovi grada i formirane nove gradske četvrti, po pravilu, uz novopodignute sakralne objekte. U tom periodu Iskender čelebi, sin Jakub-bega, dao je sagraditi jedan mesdžid pored kojeg se formirala i nova gradska četvrt koja je nosila njegovo ime. Prema podacima popisa iz 1540/42. godine Iskender čelebi sagradio je uz mesdžid i jedan mekteb. Njsgova vakufska fondacija raspolagala je gotovinskim iznosom od 35.000 akči, zatim prihodom od jednog mlina, 19 trgovki i jedne pekare.[xviii] Krajem XVI stoljeća vakufska fondacija bila je ugašena i ne znamo iz kojih sredstava su održavani mesdžid i mekteb.[xix]

Među novim sakralnim objektima su mesdžid Hajrudinov, mesdžid Sinana, rudara, mesdžid Muezin-hodže  i džamija Hasan-bega.[xx]

Do kraja polovine XVI stoljeća biće podignuti novi urbani dijelovi grada. Interesantno je da u ovom periodu u izgradnji urbane strukture grada učestvuju, uglavnom, istaknuti državni dostojanstvenici: begovi, vojvode, subaše pa čak i najviši državni funkcioneri, dok je učešće drugih društvenih slojeva neznatno. U tom aktu uočljiv je napor osmanske države da preko svojih funkcionera osposobi gradove i gradsku privredu za potrebe svoje ekonomike. Kada se struktura gradske ekonomike izdiferencirala i kada su trgovina i zanatstvo stasali do stepena da su predstavljali bazu gradske privrede, pokretačku snagu urbanog razvoja Novog Pazara činili su pripadnici zanatlijskog i trgovačkog sloja. Prema podacima katastarskog popisa iz 1540-42. godine vakufske fondacije osnovali su sin jednog kožarskog zanatlije, mjenjač novca, jedan bravar, zatim jedan krznar.[xxi] Njihova materijalna moć nije bila još uvijek većih razmjera, tako da su još uvijek impozantnije građevne cjeline podizali krupniji feudalci koji su službom bili vezani za Novi Pazar.

Prije 1540. godine još jedan sin Jakub-bega, Sinan-beg, dao je sagraditi u Novom Pazaru medresu koja je prema podacima raspoloživih izvora bila prva sagrađena medresa u ovom naselju. Pored medrese, dao je sagraditi i jedan mekteb, imaret, nekoliko trgovki i jedan hamam.[xxii] Najvjerovatnije je to onaj hamam koji spominje Evlija Čelebi kao novi hamam.[xxiii] Raspolažemo podatkom da je on sagradio i jedan karavan saraj iz čijih prihoda je izdržavan krajem XVI stoljeća mesdžid Ak Iljasa.[xxiv] Kako je trgovačka aktivnost u Novom Pazaru bila vrlo dinamična, pretpostavljamo da ova dva karavan saraja u Novom Pazaru, u prvoj polovini XVI stoljeća, nisu bili i jedini. Fondacija vakufa Sinan-bega, koji se 1540. godine spominje kao umrli, raspolagala je sa svotom od 220.000 akči.[xxv]

Ahmed, sin Abdulaha, dao je sagraditi most, mesdžid, 19 trgovki i pekaru. Objekti su održavani vakufskim sredstvima koja su 1540. godine iznosila 24.810 akči.[xxvi] Interesantno je da i rudari, koji rade u obližnjim rudnicima, raspolažu znatnom akumulacijom novca o čemu svjedoče i dva mesdžida koje su sagradili Ahmedov i Sinanov mesdžid. [xxvii]

Prije 1540. godine u Novom Pazaru podignuta su još dva mesdžida, pored kojih su se razvile i nove gradske četvrti. To su mesdžidi i mahale Čelepverdi-age i hadži Ferhada.[xxviii] Vakufska fondacija Čelepverdi-age 1604. godine raspolagala je sumom od 50.000 akči gotova novca i prihodom od zakupa 54 trgovke. Uz mesdžid js podigao i mekteb. Učitelj mekteba dobijao je dneviu platu u iznosu od 4 akče dnevno.[xxix]

U navedenom periodu Ishak, sin Abdulaha tabaka, dao je sagraditi u Novom Pazaru jedan mesdžid i jedan mekteb. Za izdržavanje ovih objekata predvidio je sredstva od prihoda 30 trgovki, koji je godišnje iznosio 2.160 akči.[xxx]

Sredinom XVI stoljeća temelje novom gradskom komplsksu dao je podići Muslihudin Abdulgani, poznat kao Muezin-hodža Madeni, dobrotvor i nekoliko zanimljivih objekata u Skoplju.[xxxi] On je dao sagraditi u Novom Pazaru džamiju poznatu po imenu Altin-alem džamija koja postoji i danas,[xxxii] jedan han,[xxxiii] mekteb,[xxxiv] dvije radionics za preradu kože na obali rijeke Raške, šest trgovki i jedan mlin.[xxxv]

Za praćenje urbanog razvoja Novog Pazara tokom druge polovine XVI stoljeća raspolažemo vrlo oskudnim podacima, mada je to period u kojem je Novi Pazar doživio najviši uspon u svom urbanom i privrednom razvoju. Na osnovu sačuvanih izvora saznajemo da je u drugoj polovini XVI stoljeća u Novom Pazaru sagrađena hadži Huremova, zvana Bor džamija koja je sačuvana do danas. Dao ju je sagraditi neki hadži Hurem 1560-61. godine, o čemu saznajemo iz hronograma sačuvanog na kamenoj ploči.[xxxvi]

Krajem XVI, ili početkom XVII stoljeća u Novom Pazaru podignuta je još jedna džamija – Kurd čelebijina, a uz nju ss razvila i istoimena gradska četvrt. Vakufska fondacija ove džamije koja je do danas sačuvana, poznata je i pod imenom Pašina džamija. 1604. godine raspolagala je sumom od 60.000 akči gotova novca.  Ovu džamiju 1837/38. godine obnovio je, najvjerovatnije, Ejub-paša, novopazarski muteselim.[xxxvii]

Krajem XVI, odnosno početkom XVII stoljeća u Novom Pazaru podignuta su još tri mesdžida uz kojih su se razvile i istoimene gradske četvrti: mesdžid Sinana mukadema, čija je vakufska fondacija 1604. godine raspolagala iznosom od 11.000 akči[xxxviii]; mesdžid Ahmeda mukadema čija je vakufska fondacija raspolagala gotovim novcem u iznosu od 55.000 akči i prihodom od 16 trgovki u iznosu od 1.536. akči [xxxix] i mesdžid Ali vojvode. Fondacija vakufa ovog mesdžida 1604. godine raspolagala je sumom od 32.000 akči gotova novca.[xl]

Pored dva javna kupatila koja su u ovom naselju podignuta u XV i prvoj polovini XVI stoljeća, Novi Pazar dobio je krajem XVI stoljeća, tačnije 1593/94. godine još jedan hamam, ali sa mineralnom vodom. Dao ga je sagraditi Hafiz Ahmed-paša, bosanski muhafiz.  Hronogram o izgradnji ovog hamama sačuvan je do danas.[xli]

Kao što vidimo različiti slojevi, ali samo oni koji su raspolagali znatnim materijalnim sredstvima, uložili su ogromna materijalna sredstva u izgradnju Novog Pazara. Prema podacima katastarskog popisa iz 1540/42. godine vakufski kapital u ovom naselju iznosio je oko 346.297 akči.[xlii] Ako imamo u vidu da je godišnji budžet Osmanskog Carstva 1564. godine iznosio 183,088.000 akči, možemo pretpostaviti kako je to bila ne mala suma.[xliii]

Godine 1604. vakufski kapital u Novom Pazaru iznosio je 373.276 akči.[xliv] Međutim, mislimo da su u drugoj polovini XVI stoljeća sredstva vakufskog kapitala bila znatno veća, a samim tim i angažovanje novopazarskog društva u njegovoj izgradnji moralo je biti veće. Iz prethodnog izlaganja vidjeli smo da su neke vakufske fondacije ugašene, dok o drugima nemamo podataka u sačuvanim izvorima.

Pored učešća pojedinih ktitora ritam i tempo razvoja Novog Pazara bio je uslovljen ritmom i tempom njegovog privrednog razvoja. Kompariranjem podataka koje nam pružaju izvori uočavamo da je taj tempo bio znatno usporen i zaustavljen negdje krajem XVI, ili u samom početku XVII stoljeća. U tom periodu Novi Pazar preživljavao je neku katastrofu koja se odrazila u svim sferama njegova života – u urbanom razvoju, populaciji stanovništva i privrednom prosperitetu. O tome će biti reči u toku daljeg izlaganja.

Do kraja XVI stoljeća Novi Pazar izrastao je u naselje sa razvijenom gradskom strukturom. U poslovnom dijelu grada svojom arhitekturom isticali su se različiti poslovni objekti: karavan saraji, hanovi, hamami, sakralni objekti i poslovni prostori građeni po pravilima islamske arhitekture.

Stambeni dio grada, upotpunjen bujnim zelenim baštama, pružao je, takođe, prijatnu sliku. Islamska arhitektura poštovala je slobodu vidika, tako da je svaka stambena zgrada imala slobodan i ničim neometan vidik. Čitavim gradskim prostorom dominirali su minareti brojnih mesdžida i džamija, dajući Novom Pazaru karakterističnu fizionomiju srednjevjekovnog islamsko-orijentalnog grada.

Svjedočanstvo o Novom Pazaru ostavili su i strani putnici koji su ovuda prolazili na putu za Carigrad. Žan Šeno prolazio je kroz ovaj grad 1547. godine i zapisao je da ima dobro razvijenu trgovinu.[xlv] Skoro slična zapažanja dali su i Žak Gaso 1548. godine i Filip Difren-Kame 1573. godine.[xlvi]

Najviše pažnje posvetio mu je poznati turski putopisac iz XVII stoljeća, Evlija Čelebi. Kroz Novi Pazar prolazio je u drugoj polovini XVII stoljeća i konstatovao da grad ima sedam rijeka, četrdeset do pedeset gradskih četvrti, dvadeset i tri džamije, jedanaest mesdžida, pet medresa, jedanaest osnovnih škola, jednu školu za izučavanje tradicije, dvije tekije, dva javna kupatila, dva minareta i mnogo hanova.[xlvii]

Tačnost nekih njegovih saopštenja može se potvrditi i sačuvanim izvorima, dok nas neka druga njegova saopštenja, kao što su broj džamija i ulica, ostavljaju u sumnji.

Interesantni su podaci koje nam daje o broju hrišćanskih sakralnih objekata. U izvorima osmanske provenijencije mi o njima nismo našli nikakvih podataka, najvjerovatnije zato što su bili autonomni i nisu podlijegali nikakvom oporezivanju. Evlija Čelebi saopštava da ih je u Novom Pazaru bilo sedam „srpskih i latinskih crkava, a nema franačkih, židovskih i mađarskih bogomolja“. Pošto je na tom prostoru u predosmansko vrijeme bilo i sjedište srpske episkopije, sasvim je moguće da su ovi podaci tačni. Do naših dana očuvani su: Petrova crkva, Đurđevi Stupovi, Kapela kralja Dragutina i Sopoćani.

Demografske slike

U predosmansko vrijeme na prostoru gdje je osnovan Novi Pazar živjelo je autohtono pravoslavno stanovništvo. Uspostavom osmanske vlasti, procesom prihvatanja islama od strane domaćeg stanovništva, dolazi do konfesionalnih promjena koje se u Novom Pazaru odvijaju ubrzanim tempom. Prema podacima najranijeg, do sada pronađenog, katastarskog popisa bosanskog sancaka, a koji datira iz 1468/9. godine u Novom Pazaru evidentirano je 376 domaćinstava, od kojih su 194 hrišćanska, a 175 muslimanska.[xlviii] Ako pretpostavimo da je jedna porodica u prosjeku imala pet članova, a taj prosjek je uobičajen u našoj istoriografiji, Novi Pazar je tada mogao imati preko 1880 stanovnika. To bi, svakako, bila donja granica, jer katastarski popisi nastali iz potrebe kontrole feudalnih poreza evidentirali su samo poreske obveznike, tako da pruženi podaci ne odgovaraju stvarnom stanju. Novi Pazar je u tom periodu bio administrativni i vojni centar, pa su u njemu živjeli i brojni predstavnici civilne i vojne vlasti sa svojim porodicama koji ovim katastarskim popisima nisu bili obuhvaćeni.

Vrojno stanje stanovništva ovog naselja do kraja XV stoljeća pokazuje stalnu tendenciju pada. Prema podacima katastarskog popisa bosanskog sandžaka iz 1485. godine u Novom Pazaru evidentirana su 242 domaćistava 75 hrišćanskih i 167 muslimanskih (među hrišćanskim stanovništvom dva domaćinstva predstavljala su domaćinstva dubrovačkih trgovaca stalno nastanjenih u Novom Pazaru, a tri su predstavljala udovička domaćinstva). Pored toga, evidentirana su i tri neoženjena lica.[xlix] Nekoliko godina kasnije, tačnije 1489. godine evidentirano je samo 218 domaćinstava i 22 neoženjena lica.[l]

U navedenom periodu pripadnici hrišćanske i muslimanske konfesije stanovali su u posebnim gradskim četvrtima. Muslimansko stanovništvo bilo je nastanjeno u sljedećim stambsnim četvrtima: mahala Jigit paše,[li] mahala Murata subaše, mahala Alija iz Mentaše [lii] i Terdžumanova mahala (Terdžumanova mahala (terdžuman na arapskom prevodilac). Muslimansko stanovništvo bavilo se, uglavnom, zanatskom djelatnošću i u odnosu na hrišćansko stanovništvo u istom gradu nalazilo se u privilegovanom položaju, jer je bilo oslobođeno rajinskih poreza. Međutim, privklegija koju je muslimansko stanovništvo uživalo nije bila posljedica klasne borbe, već rezultat osmanske državne politike koja je to stanovništvo stavila u službu interesa svoje ekonomike. To je, također, jedna od specifičnosti islamsko-orijentalnog grada u kojem se građanskka klasa nije nikad formirala u jednu progresivnu društvenu snagu koja bi djelovala neovisno od vladajuće klase, i koja bi, kao što se to dogodilo u evropskom feudalnom sistemu, u klasnoj borbi sa feudalnim snagama dovela do likvidacije tog društvenog sistema.

Hrišćansko stanovništvo Novog Pazara stanovalo je u posebnim gradskim četvrtima koje su u odnosu na novo razvijeni grad predstavljale njegovu periferiju. Neke od tih četvrti nastale su od ranijih seoskih naselja koje je grad u ubrzanoj urbanizaciji apsorbovao u svoj okvir. Na prostoru tih čstvrti nalazile su se zemljišne parcele na kojima se stanovništvo bavilo zemljoradnjom i stočarstvom kao glavnim zanimanjem, što na svoj način govori da su se te četvrti razvijale iz eeoskih okolnih naselja. To su mahale Parice,[liii] Vrbovac,[liv] Ćukovac[lv] и Paralovo (Paralevo).[lvi] Posebnu koloniju predstavljali su Dubrovčani, trgovci, koji su bili stalno nastanjeni u Novom Pazaru.

U pogledu poreskih opterećenja ovo stanovništvo tretirano je kao proizvođačko stanovništvo na selu. Plaćali su ispendžu, harač, desetinu od poljoprivrednih proizvoda, porez na proizvodnju vina, pristojbu na uzgoj svinja, kao i pristojbu za rad mlinova. Interesantno je da su i Dubrovčani, koji su se bavili isključivo trgovinom, plaćali ispendžu, ukoliko su bili stalno nastanjeni. Zbog takvog tretmana Dubrovčani su se žalili ravno sultanu. U Dubrovačkom državnom arhivu nalazi se nekoliko sultanskih zapovijesti (fermana) kojima se izričito zabranjuje kupljenje ispendže od Dubrovčana, kao i drugih karjinskih poreza, jer niti su oni raja, niti su rajinski sinovi.[lvii] Od rajinskih poreza nije bilo oslobođeno ni zanatlijsko hrišćansko stanovništvo.

Analizom popisa hrišćanskog stanovništva uočava se da su mnogi članovi povezani krvnim srodstvom, na osnovu čega bi se mogli zaključiti da su živjeli u patrijarhalnim kućnim zadrugama. Tako su u mahali Parice evidentirani Radonja, sin Grubačev, njegova tri sina i brat mu, zatim Radoje, sin Branka, Nikola i Vuk, njegova braća sa sinovima. Ovo smo istakli samo kao primjer, dok je ovakva pojava veoma česta.

Takođe je uočljivo da su kod hrišćanskog stanovništva dominirala narodna imena: Vuk, Radonja, Radin, Radiša, Radoje, Radič, Radosal, Radovan i slična.

Pretpostavlja se da je mali procenat evidentiranog stanovništva u Novom Pazaru do kraja XV stoljeća činio starosjedioce. Poznato je da je fluktuacija stanovništva u osmanskim gradovima bila vsoma intenzivna, podsticana ekonomskim potrebama, ili usmjeravana politikom osmanske vlasti. To stanovništvo priticalo je, uglavnom, iz sela, jer osmanska država nije sprečavala doseljavanje seoskog stanovništva u gradove, ali, tek onda, kkada su feudalna renta i državni porezi bili izmireni. Pravo sticanje građanstva seosko stanovništvo dobijalo je nakon 10 do 15 godina, provedenih u gradu, što je bilo regulisano osmanskim zakonima. Za to vrijeme podmirivali su feudalnu rentu, a u gradu su plaćali boravišnu taksu u iznosu od 6 akči po domaćinstvu. U skladu sa zakonom spahija je mogao vratiti seljaka na posjed, ili dati njegov posjed nekom drugom, ukoliko tri godine nije obrađivan. Međutim, realnost je bila drugačija, pa je spahija teško mogao vratiti seljaka na posjed, čak i kad njegovo pravo nije bilo zastarjelo, jer seljak u osmanskoj društvenoj zajednici pravno nije bio vezan za zemlju.

Hrišćansko stanovništvo Novog Pazara doseljavalo se iz okolnih sela. Tako je u mahali Vrbovac 1489. godine evidentirano 14 hrišćana za koje se izričito navodi da u svojim selima plaćaju harač i ispendžu, a ovdje (u Novom Pazaru) boravišnu taksu po 6 akči.[lviii] Hrišćansko stanovništvo koje se doseljava u ovaj periferni dio Novog Pazara, putem prihvatanja islama, postepeno se preseljava u muslimanski gradski dio i uključuje se u zanatsku i trgovačku djelatnost. Analizom popisa iz 1489. godine može se konstatovati da je u muslimanskim četvrtima bilo nastanjeno 19 konvertita u prvom koljenu, što zaključujemo na osnovu imena njihovih očeva. Naime, čest je slučaj da novi muslimani ne navode hrišćansko ime svoga oca (u to vrijeme prezimena su bila rijetka, pa se uz ime redovno navodilo ime oca), nego uzimaju ime Abdulaha, ili slično ime u značenju božjeg roba, i time prikrivaju svoje hrišćansko porijeklo.  Muslimansko stanovništvo ovog naselja nije nastajalo samo islamizacijom domaćeg autohtenog stanovništva. Ovdje je morao biti zastupljen i znatan procenat doseljeničkog stanovništva muslimanske konfesije, tako da je uspostavom osmanske vlasti došlo ne samo od konfesionalnih promjena, nego i do miješanja različitih etničkih cjelina. Tako su u Novom Pazaru 1489. godine evidentirani doseljenici iz Anadolije, jedan Arap i tri Crnca. Oni su se bavili zanatstvom, pa bismo mogli pretpostaviti da su došli u ovo naselje u prvim danima sa zadatkom da organizuju i uspostave nove grane zanata i time ožive gradsku privredu. I relativno mali broj konvertita među muslimanskim stanovništvom u ovom ranom periodu govori u prilog tvrdnji da većinu muslimanskog stanovništva Novog Pazara u ovom periodu nije činilo domaće islamizirano stanovništvo, već strani elemenat islamske konfesije. Taj odnos vremenom će se mijenjati u korist domaćeg stanovništva, što ćs se vidjeti u toku daljeg izlaganja.

Sliku gradskog stanovništva upotpunjavala je i posebna kategorija. To su bili oslobođeni robovi koji su nakon oslobođenja postajali ravnopravni građani. Robovi su bili predmet kupoprodaje, a regrutovani su na različite načine. Uglavnom su to bili ratni zarobljenici. U osmanskom društvu nalazili su se u položaju patrijarhalnog ropstva i mogli su biti lako oslobođeni. Prema islamskom vjerskom učenju ljudi znatnijih materijalnih mogućnosti bili su dužni osloboditi nekoga statusa roba. U osmanskom društvu oslobođeni robovi mogli su doseći veoma visoke položaje. Murat-beg Tardić, oslobođeni rob bosanskog sandžakbega, Husrev-bega, zauzimao je položaj kliškog sandžakbega. Godine 1489. u Novom Pazaru evidentirano je pet oslobođenih robova.[lix]

Prateći brojno stanje stanovništva u periodu od 1468/9. do 1489. godine primjećuje se tendencija naglog pada i kod muslimanskog i kod hpišćanskog stanovništva, ali je taj pad drastičniji kod hrišćanskog stanovništva. Dok je 1468/9. godine evidentirano 376 domaćinstava, 1485. godine 242, dotle je 1489. godine evidentirano samo 218 domaćinstava.

Zbog čega je došlo do tako velikih demografskih promjena teško je reći. Poznato je da je taj period, pored stalnih ratova koje je vodilo Osmansko Carstvo na širokim frontovima i koji su demografski i materijalno iscprljivali cijelo Carstvo, bio ispunjen i velikim mortalitetom stanovništva nastalog usljed epidemije raznih zaraznih bolesti i drugih elementarnih nepogoda. O gladi krajem XV stoljeća govore osmanski izvori koji se nalaze u Dubrovačkom državnom arhivu. Žito koje su Dubrovčani tražili da im se proda nije moglo biti isporučeno, jer je sultan zabranio da se izvozi u druge krajeve, zbog njegove deficitarnosti u samoj zemlji.[lx]

Pri tome, ne isključujemo ni odliv stanovništva koji se vršio odlaskom u druge krajeve, bilo u potrazi za boljom egzistencijom, bilo bježeći preko granice. Prema podacima katastarskog popisa iz 1489. godine iz Novog Pazara pobjeglo je 6 hrišćana. Pored toga evidentirane su i neke napuštene baštine hrišćanskog stanovništva.[lxi] U prvoj polovini XVI stoljeća došlo je do porasta stanovništva u obje konfesije. Godine 1516. u Novom Pazaru evidentirana su 502 domaćinstva i 217 neoženjenih osoba. Hrišćanskih domaćinstava bilo je 97, a muslimanskih 405.  U ovom periodu evidentirano je samo 13 doseljeničkih domaćinstava.

Do ovako naglog porasta stanovništva dolazi, kako zbog povoljne političke situacije, tako i zbog privrednog razvoja zanata i trgovine koji predstavljaju bazu ekonomike Novog Pazara. Zbog takve situacije Novi Pazar postaje privlačna tačka okupljanja kako okolnog seoskog stanovništva, tako i stanovništva iz udaljenih krajeva. Taj j proces doseljavanja može se pratiti na osnovu podataka koje nam pruža katastarski popis za bosanski sandžak iz 1528/30. godine. Te godine u Novom Pazaru evidentirano je 708 domaćinstava i 75 neoženjenih osoba. Hrišćanskih domaćinstava bilo je 105, a muslimanskih 603.[lxii] Među evidentiranim stanovništvom konvertite u prvom koljenu predstavljala su 122 člana. U Novi Pazar doselili su iz različitih krajeva, uglavnom iz sela okolnih nahija: Sjenice, Rasa, Jeleča, Nikšića, zatim iz nahija: Dubrovnika (misli se na nahiju Dubrovnik čije je sjedište administrativno bio istoimeni grad koji se nalazio sjeveroistočno od Visokog), Sarajeva, Olova, Višegrada. Najviše, njih 31,došli su iz sela hercegovačkog sandžaka.[lxiii] Zbog prirode svoje ekonomike Hercegovina je tokom svoje istorije imala stalni višak radne snage. Njeno stanovništvo bilo je u stalnom pokretu, tražeći sigurniju egzistenciju. Stanovništvo koje se doseljavalo u Novi Pazar, uglavnom, se uključivalo u zanatsku proizvodnju, dok se jedan dio bavio i trgovinom vlastitih proizvoda. Iste godine evidentirano je 38 hrišćana tkača i trgovaca tekstilom, koji su doselili u Novi Pazar iz sela: Sitar, Ljetovine, Pavli, Podnopolje, Dobri Dol, Tihonjić, Bare, Donje Radove, Markuš, Petrovine, Mali Potok, zatim iz Gluhavice, Trgovišta i nekih sela nahije Sjenice i Brvenika.[lxiv]

Desetak godina kasnije izvori bilježe opet pad stanovništva u Novom Pazaru. Godine 1540/42. evidentirano je 540 domaćinstava, 168 manje nego u prethodnom periodu. Evidentirana su 443 muslimanska i 97 hrišćanskih domaćinstava.[lxv]

U ovom periodu granice Osmanskog carstva pomjerene su daleko u svim pravcima, a na novoosvojenom prostoru osnovana su brojna gradska naselja. Stabilizovano zaleđe po pravilu je davalo koloniste, naročito zanatlijsko stanovništvo koje je u novim gradskim naseljima imalo pionirsku ulogu u izgradnji zanatstva i oživljavanju gradske privrede. Tako se gradsko stanovništvo u znatnom broju selilo u nove gradove, usmjeravano intencijom državne politike. Pošto je u ovom periodu izrazit pad samo kod muslimanskog stanovništva koje se uglavnom bavilo zanatstvom i drugim djslatnostima karakterističnim za gradsku privredu, pretpostavljamo da bi to mogao biti jedan od razloga ovako velike depopulacije Novog Pazara krajem prve polovine XVI stoljeća.

Za praćenje demografskih prilika u Novom Pazaru u toku druge polovine XVI stoljeća ne raspolažemo nikakvim podacima. Međutim, sačuvan je jedan katastarski popis bosanskog sandžaka iz samog početka XVII stoljeća na osnovu kojeg možemo sagledati demografsko kretanje stanovništva u ovom naselju krajem XVI stoljeća. Prema podacima tog popisa koji datira iz 1604. godine u Novom Pazaru evidentirano je samo 433 domaćinstava i 34 neoženjena lica.  Kompariranjem podataka vidimo da je Novi Pazar imao krajem XVI, odnosno početkom XVII stoljeća manji broj stanovnika nego u drugoj deceniji XVI stoljeća. Zbog toga pretpostavljamo da je u tom periodu morala biti neka strašna epidemija koja je rezultirala velikim mortalitetom stanovništva. Raspolažemo podacima da je 1602. i 1604. godine bila epidemija kuge u Carigradu, Skoplju, Prizrenu, Foči, Sarajevu i drugim gradovima Osmanskog carstva.[lxvi] Pošto je Novi Pazar bio važna tranzitna stanica u trgovinskom prometu ova zaraza se lako mogla donijeti, pa mislimo da nije mimoišla ni Novi Pazar. Iz priložene specifikacije vidimo da je mortalitet stanovništva po gradskim četvrtima bio zaista veliki. Godine 1604. u mahali Osman bega evidentirano je samo jedno domaćinstvo, u mahali Ak Iljasa 1540/42. godina bilo je evidentirano 75 domaćinstava, a navedene godine samo 17.  Slična je situacija bila i u ostalim gradskim četvrtima, što se može vidjeti iz priložene specifikacije.

Ova epidemija ostavila je strašne posljedice na cjelokupnu ekonomiku grada i njegov dalji ekonomski i urbani razvoj. Primjećuje se u ovom periodu i odsustvo stalno nastanjenih dubrovačkih trgovaca. Pred strahotama ove epidemije oni su se odselili iz Novog Pazara.

PRIVREDNA STRUKTURA

Ekonomski uspon Novog Pazara baziran je na akumulaciji kapitala osnovnih privrednih djelatnosti – zanatstva i trgovine. Pored ovih primarnih zanimanja njegova stanovništva i agrar je bio sastavni dio privredne strukture Novog Pazara.

Zanatstvo

Razvoj zanatstva u Novom Pazaru i njegova diferenciranost bili su uslovljeni i određivani prvenstveno postojećom sirovinskom bazom, kao i potrebom različitih slojeva njegova stanovništva.  Rudarski baseni (Gluhavica, Ržane) gdje se vadila, uglavnom, željezna ruda, a koji su se nalazili u neposrednoj blizini Novog Pazara, omogućili su razvoj zanata vezanih za izradu različitih predmeta od metala. Zahvaljujući tome u Novom Pazaru su se specijalizovali majstori kovačke struke, bravari, kazandžije, kalajdžije, potkivači konja (nalbenti). Izrađevine ovih majstora podmirivale su ne samo lokalne potrebe, već su se izvozile i na strana tržišta.[lxvii] Raznovrsnost proizvoda ovih majstora i njihov kvalitet isticali su i stranci u svojim putopisima.[lxviii]

Razvoj pojedinih zanata metalne struke bio je podstican i drugim faktorima. Pošto je Novi Pazar bio razvijen trgovački centar i lokalnog i tranzitnog značaja preko njega se odvijao vrlo intenzivan drumski saobraćaj. S tim u vezi je i brojnost nalbentskog zanata u ovom naselju. Bilo da su odsjedali u Novom Pazaru, ili putovanje nastavljali dalje, trgovci i putnici morali su pripremiti konje kod ovih majstora.

Prednosti bogatstva u agrarnim proizvidima, šumskoj flori i fauni našli su svoju realizaciju u raznovrsnoj zanatskoj djelatnosti. Naročito se razvilo zanatstvo vezano za preradu stočnih proizvoda, prvenstveno za obradu kože. U tom smislu razvile su se sljedeće vrste zanata: kožarski, obućarski, sarački i krznarski. Na razvoj ovih zanatskih struka uticala je i šarolika socijalna struktura novopazarskog stanovništva. Potrebe različitih slojeva uslovile su i specijalizaciju u okviru ovih zanatskih struka. Tako su u okviru obućarske struke postojali hafafi, bašmekčije, čizmedžije, papučari koji su izrađivali svoje proizvode u skladu sa zahtjevom i ukusom pojelinih kategorija stanovništva.

Stalna ratna situacija u Osmanskom carstvu, kao i saobraćaj koji se odvijao, uglavnom, konjima, nametali su potrebu za dobrom konjskom opremom. U vezi sa tim je i razvijenost saračkog zanata u Novom Pazaru.

Pored ovih dviju velikih grupa zanata razvila se i treća grupa koja je, također, počivala na domaćoj sirovinskoj bazi. To je grupa zanata vezana za preradu i obradu tekstila. Lan koji je u većim razmjerama njegovan u okolini Novog Pazara. kao i u samom Novom Pazaru služio je kao sirovina za izradu domaćeg lanenog platna koje je izrađivano u okviru kućne radinosti. Od domaće vune su ćebedžije i kečedžije izrađivali valjano sukno i različite proizvode od tog materijala, dok su mutabdžije od kostrijeti izrađivali pokrovce za konje. U okviru kućne radinosti tkao se bezni materijal, utlavnom za domaću upotrebu, dok su razne vrste finog tekstila u Novi Pazar donosili trgovci iz dalekih zemalja.

Pored ove tri grupe zanata razvijale su se i njegovale i druge vrste vezane za prehranu stanovništva i njegove druge potrebe. Iz priložene tabele može se, donekle, stvoriti predodžba o zanatstvu i njegovoj diferenciranosti u ovom naselju. Međutim, vjerujemo da su ovi podaci nepotpuni i da ne daju stvarnu sliku zanata koji su postojali u Novom Pazaru u navedenom periodu, kao i stvarnu brojnu zastupljenost zanatlijskog sloja u ukupnoj strukturi novopazarskog društva.

Ovdje se ne spominju neki zanati koji su morali postojati u svakom gradskom naselju. Pošto se Novi Pazar tokom XV i XVI stoljeća i u građevnom pogledu intenzivno razvijao, prisustvo zanatlija građevinske struke moralo je biti značajno. Zbog toga iznenađuje činjenica da se oni sve do početka XVII stoljeća nikako ne spominju. Takođe se ne spominju ni zanatlije vezane za izradu oružja i obradu plemenitih metala, mada su ova zanimanja, kao potreba konzumacije određenih društvenih slojeva u Novom Pazaru, morala postojati. Na osnovu ovih činjenica iznijeli smo gornju konstataciju da se priloženom tabelom ne iscrpljuje ni brojnost ni djferenciranost zanatstva u Novom Pazaru tokom XV i XVI stoljeća.

Zanatstvo se u Novom Pazaru, kao i u drugim gradovima Osmanskog Carstva, razvijalo u okvirima esnafskih organizacija. Esnafske organizacije predstavljale su jaku društveno-ekonomsku snagu koja je u znatnoj mjeri uticala na političko i javno mnijenje. U okvirima tih organizacija regulisana je unutrašnja hijerarhija struktura, tehnika i tehnologija proizvodnje, kvalitet i cijene finalnih proizvoda, kao i odnos prema tržištu. Ono što bitno karakteriše esnafske organizacije u cijeloj Osmanskoj Carevini je njihova moralna i socijalna komponenta koja se manifestovala kroz uzajamnu solidarnost njenih članova. Koreni takve etike nalazili su se u organizaciji utuvve prema čijim principima je čovjek morao biti plemenit, dobar, pošten i poslušan prema starješini. Moralne kodekse te organizacije koja je formirana u abasidskoj državi sredinom XIII stoljeća baštinilo je osmansko društvo preko ahijstva. Otuda vuče korijen i vezanost esnafskih organizacija za arhijskog šejha koji je predstavljao duhovnog patrona cehovskih organizacija, a prema kojem su one imale i određenih materijalnih obaveza.[lxix]

Pionirsku ulogu u organizovanju novih zanatskih vrsta koje je sa sobom donijela osmanska vlast imali su stranci. Pretpostavljamo da su u Novi Pazar planski dovedeni sa zadatkom da razviju nove zanatske struke vezane za vojsku, vojnu opremu i druge potrebe, i time ožive privredu novog gradskog naselja. Tako u Novom Pazaru 1489. godine susrećemo tabaka Crnca, čizmedžiju Arapa, hamamdžiju Perzijanca.[lxx] U izvorima koji se odnose na XV stoljeće među zanatlijskim stanovništvom ne susrećemo konvertite. Docnije, razvitkom grada i gradske privrede zanatlijsko stanovništvo sa sela počinje se okupljati u gradu. Gradska sredina pružala im je ne samo bolju zaradu, nego i perspektivu. Seosko hrišćansko stanovništvo koje dolazi u grad putem prihvatanja islama uključuje se u gradsku sredinu i sve vrste zanatskih struka. Već u prvoj polovini XVI stoljeća brojni su konvertiti u prvom koljenu među zanatlijskim stanovništvom. Oni dolaze, uglavnom, iz okolnih seoskih naselja, dok je znatan procenat i iz Hercegovine. Zabilježen je i jedan tabak iz Elbasana.[lxxi]

Primjećuje se da je zanatska djelatnost bila uglavnom zanimanje muslimanskog stanovništva. Međutim, i jedan mali procenat hrišćanskog stanovništva bavio se zanatstvom. Tako su evidentirani Radoj papučar. Jovan Ćurčija, Damjan Kovač, Vuk dulger, zatim tkači tekstila.[lxxii]

Sve vrete zanatstva zahtijevale su i određenu stručnu obrazovanost, pa se u okviru esnafskih organizacija značajna pažnja poklanjala obučavanju i podizanju kadrova. Analizirajući podatke koje nam pružaju korišćeni izvori, uočavamo da je zanatlijski podmladak regrutovan iz okolnih seoskih naselja, ili čak udaljenih regija. Od šesnaest šegrta kožarskog zanata 1528. godine trojica su bila iz Hercegovine, a gotovi svih šesnaest bili su konvertiti u prvom koljenu.[lxxiii] Docnije će zanatlijski podmladak poticati iz zanatlijskih porodica i nasljeđe zanata sa oca na sina dobiće izgrađenu formu porodične tradicije.

Na kraju treba reći da je zanatstvo kao privredna grana u znatnoj mjeri uticalo na urbani razvoj Novog Pazara. Investiranjem zanatlijskog kapitala u formi zadužbina izgrađeni su razni objekti privrednog, socijalnog i humanitarnog značaja, što na svoj način govori o materijalnoj snazi i društvenoj ulozi zanatlijskog sloja.

Trgovina

Novi Pazar se razvija i kao tržišni centar lokalnog i tranzitnog značaja. Takav status omogućili su mu bogata sirovinska baza i situiranost na putu važnih prometnica sa udaljenim i značajnim gradskim aglomeracijama. Bogato poljoprivredno zaleđe nudilo je trgovcima višak zemljoradničkih i stočarskih proizvoda, a blizina rudničkih basena, Gluhavice i Ržana, nudila je rudarske sirovine neophodne za civilne i vojne potrebe. Preko ovog naselja odvijao se značajan dio trgovinske razmjene kopnenim putevima iz Venecije, Dubrovnika i Bosne za Sofiju, Solun, Jedrene i Carigrad, i obrnuto.

Dominantnu ulogu u razvoju i održavanju trgovine u Novom Pazaru imali su Dubrovčani sa svojim kapitalom. Oni se javljaju kao uvoznici, izvoznici i posrednici u trgovinskoj razmjeni koja se odvijala u samom gradu, ili preko njega. Stalno prisustvo dubrovačkih trgovaca u Novom Pazaru evidentirano je 1461. godine.[lxxiv] Sve do kraja XVI stoljeća evidentno je njihovo stalno prisustvo u ovom gradu. Njihov broj kretao se u zavisnosti od razvoja privrednog prosperiteta Novog Pazara. Prema podacima osmanskih izvora u gradu su bila stalno nastanjena dva dubrovačka trgovca 1485. godine, 1516. godine pet, 1528/30. godine 27, a 1540/42. godine 46.[lxxv]

Iako su glavnu riječ u trgovini vodili Dubrovčani do emancipacije domaćih trgovaca došlo je veoma rano. Oni su regrutovani iz sela gravitirajućih Novom Pazaru. Ta činjenica neiznenađuje, jer je poznato da je u srpskom feudalnom društvu jači trgovački elemenat bio baš na selu. Već u drugoj deceniji XVI stoljeća u Novom Pazaru bila je formirana zajednica domaćih trgovaca tekstilom, koji su se istovremeno bavili i tkačkim zanatstvom. Godine 1516. ta zajednica brojala je devetnaest članova.[lxxvi] Razvojem trgovine i zanatstva povećavao se i njihov broj. Ta zajednica 1528/30. godine brojala je trideset i osam članova. Svi su bili hrišćani, a u Novi Pazar došli su iz Gluhavice, Trgovišta, zatim seoskih naselja pripadajućih Rasu, Jeleču, Brveniku, Vraču i Vučitrnu.[lxxvii]

Domaćih trgovaca bilo je i među muslimanskim domaćim stanovništvom, kako trgovaca koji su ovisili o dubrovačkom kapitalu, tako moćnih da su samostalno trgovali sa Ankonom, Venecijom, Dubrovnikom i njegovim naseobinama.[lxxviii]

Trgovci su snabdijevali novopazarsko tržište trgovačkom robom raznih vrsta. Glavni uvozni artikli bili su manufakturni proizvodi iz zapadnih zemalja i sa Istoka, razne vrste začina i luksuzni predmeti koje su konzumirali viši društveni slojevi. Već u prvoj polovini XVI stoljeća evidentirani su u Novom Pazaru trgovci začinima i mirisima.[lxxix]

Karakter izvozne trgovine određivala je sirovinska baza. Na novopazarskom trgu prodavani su viškovi zemljoradničkih i stočarskih proizvoda, koji su podmirivali potrebe gradskog stanovništva, a viškovi su odlazili za izvoz. Pored toga i izvjesni zanatski proizvodi metalne i kožarske struke izvozili su se iz Novog Pazara. Glavni izvozni ariktli bili su: kože, kako prerađene, tako i sirove, vosak, vuna i ruda.

Dinamika kretanja trgovineke razmjene u Novom Pazaru mogla bi se donekle pratiti na osnovu carinskih i tržišnih taksi koje su evidentirane u katastarskim popisima za bosanski sandžak iz XV i XVI sotljeća. Prema podacima registra iz 1528/30. godine prihod od kopnene carine, tržišne takse i takse za vjenčanje iznosio je 50.529 akči[lxxx] (taksa za vjenčanje u tom iznosu predstavljala je jedan zanemarljivo mali dio). Pri tom, treba naglasiti da ovde nije uračunata carina robe dubrovačkih trgovaca, jer su oni posebnom odredbom od 1. oktobrja 1521. godine carinu plaćali preko zakupa koje je dato Dubrovniku, a koji je obuhvatao ciejlu Rumeliju.[lxxxi] Taksa na kupoprodaju iznosila je 16.835 akči, dok je taksa za prodaju vina iznosila 10.945 akči. Navedene godine približan iznos obima trgovinske razmjene na novopazarskom trgu izraženo u akčama iznosio je oko 80.961 akču, ne računajući dubrovačku robu.[lxxxii]

Godine 1540/42. taj obim iznosio je oko 57.222 akče. U taj iznos uključene su i takse za vjenčanje i globa, ali u ukupnom zbiru one su zanemarljivo male.[lxxxiii]

Obim trgovačke razmjene krajem XVI i početkom XVII stoljeća bio je jako sužen. Iz ranijeg izlaganja vidjeli smo da je Novi Pazar u tom periodu preživljavao tešku krizu, izazvanu, najvjerovatnije, epidemijom kuge i pratećih elemenata takve pojave. To se negativno odrazilo na cjelokupnu privrednu strukturu, pa i na trgovinsku aktivnost. Tako je 1604. gojdine prihod od kopnene carine na novopazarskom trgu iznosio svega 2.500 akči, dok je taksa na kupoprodaju iznosila 8.000 akči. Ako tome dodamo i taksu od prodaje vina, novčano izražen obim trgovinske razmjene u naznačenom periodu iznosio je oko 12.000 akči.[lxxxiv]

Krajem XVI stoljeća trgovinu Novog Pazara u znatnoj mjeri ometala je i pojava hajdučije. Đovani Batisto Čenton, koji je 1954. godine dolazio u Novi Pazar, izvještavao je da je na putu nailazio na tragove hajdučkih prepada i da je zbog obezbeđenja svoje robe morao angažovati petnaest vojnika.[lxxxv] O pojavi hajdučije i njenom negativnom djelovanju na trgovinu ovog i drugih naselja još veoma rano isticali su i drugi strani putnici i trgovci.[lxxxvi]

Agrarna proizvodnja

Karakteristika gotovo svih gradoda koje su Turci zatekli, ili osnovali i koja će potrajati jedan značajan period, jeste da su gradovi na svom prostoru imali zemljišne parcele gdje se gradjsko stanovništvo bavilo agrarnom proizvodnjom, koja je mnogima od njih bila i glavno zanimanje. U okviru gradskog prostora Novog Pazara nalazile su se njive, livade, vrtovi, vinogradi i mlinovi koje je domaće stanovništvo obrađivalo u vlastitoj režiji, ili najamnom radnom snagom.

Glavni proizvodi agrarne proizvodnje novopazarskog gradskog stanovništva bili su: vinova loza, čiji je uzgoj bio značajnih razmjer,[lxxxvii] zatim žitarice, povrtlarske kulture i lan. Mlinarstvo je, takođe, bilo razvijeno.

Na osnovu iznosa desetine, koju je poljoprivredno stanovništvo Novog Pazara davalo spahiji, pokušali smo izračunati približno godišnji obim proizvodnje nekih agrarnih kultura. Godine 1489. jedna kila[lxxxviii] pšenice poštala je 12 akči, ječma i raži po 6 akči, a zobi 4 akče. Prema kanun-nami iz 1530. godine, koja je važila za bosanski sandžak, jedno kilo pšenice koštalo je 15 akči, ječma, mješanca i raži po 10 akči, a zobi 5 akči, a jedna medra vina koštala je 7 akči.[lxxxix] Iste cijene važile su i za 1540. godinu.[xc] Prema kanun-nami iz 1565. godine cijene ovih životnih namirnica su povećane, ali vidimo da su one u Novom Pazaru i 1604. godine na nivou cijena iz 1530. godine.[xci]

Zbog lakšeg razumijevanja ovih cijena reći ćemo da se u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI stoljeća od 100 dirhema srebra izrađivalo najviše 420 akči i da je jedna akča iznosila 0,731 gram srebra.[xcii] U tom periodu jedna ovca koštala je 14-15 akči, a jedna obična dnevnica oko 2 akče.[xciii]

U drugoj polovini XVI stoljeća dolazi do opadanja monetarne vrijednosti koja se javlja kao posljedica krize koju počinje da preživljava Osmansko carstvo. Međutim, i pored toga vidimo da su cijene gore navedenih potrošačkih artikala prilično stabilne.

Koliko su gore navedene količine mogle da podmire potrebe novopozarskog stanovništva teško je reći. Za takve zaključke bila bi neophodna jedna studioznija ekonomska analiza.

Iz prethodnog izlaganja vidjeli smo da je Novi Pazar krajem XVI, odnosno početkom XVII stoljeća preživljavao nazadovanje, pa čak bismo mogli reći i krizu u svim sferama svog življenja: populaciji, obimu i razmjeni proizvodnih dobara.

Ako je vjerovati zapažanjima Evlije Čelebija, koji je kroz Novi Pazar prolazio u drugoj polovini XVII stoljeća, privreda Novog Pazara se ubrzo konsolidovala i uspjela da prevaziđe krizu naznačenog perioda, ali budućnost nije bila na strani ovog naselja. To je vrijeme u kojem Osmansko carstvo već uveliko preživljava krizu ekonomskog i političkog sistema i na političkom planu ne stoji više u znaku apsolutne premoći nad drugim državama. U međunarodnoj politici došlo je do promjene odnosa. Socijalni i ekonomski razvitak evropskih zemalja dovodio je i do njihove vojne premoći nad Osmanskim carstvom. Nasuprot feudalizmu Osmanskog carstva u razvijenim zemljama Evrope feudalizam počinju da smjenjuju nove kapitalističke snage, bazirane na novim proizvodnim odnosima. Engleska buržoaska revolucija (1640-1648.) dovela je ne samo do korjenitih promjena u samoj Engleskoj, već je imala velike posljedice u tadašnjem svijetu, uopšte. Ona je najavila novu epohu u istoriji čovječanstva.

Sveukupnost tih odnosa reflektovala se i u gradovima Osmanskog carstva, pa i u Novom Pazaru. Osnova ekonomike ovog naselja zanatstvo i trgovina, i dalje su se razvijali u okviru cehovskih organizacija koje su predstavljale zatvorene mehanizme i nisu mogle da odole konkurenciji novih i progresivnijih odnosa, tako da su predstavljale kočnicu njegova daljeg razvoja. To je nova etapa u razvoju ovog naselja u kojoj će presudnu ulogu odigrati komplekks društvenih i proizvodnih odnosa, kako u sklopu Osmanske carevine, tako i ukupnih društvenih i privrednih kretanja novog vremenskog perioda, kome će pečat dati novi kapitalistički odnosi.

* Hatidža Čar-Drnda: Osnivanje Novog Pazara i njegov razvitak do XVI stoljeća, Novopazarski zbornik, broj 7, Novi Pazar 1984.

[i] H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine, Djela knj. XIV, Odjeljenje Istorijsko-filoloških nauka, knj. 10, Sarajevo, 1959.; B. Hrabak, Domaći trgovci u Novom Pazaru, Istorijski Glasnik, 3-4, Beograd, 1951, 99-104.; E. Mušović, Novi Pazar, Mostovi, 11, Pljevlja, 1973, 123-143.; E. Mušović, Nozi Pazar u prošlosti, Novopazarski zbornik br. 2, Novi Pazar, 1978, 7-13; E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanozništva Novog Pazara, Etnografski institut SANU, Beograd, 1979; O. Zirojević, Nozi Pazar u turskim izvorjma do kraja XVI vska, Novopazarski zbornik br. 1, Novi Pazar, 1977, 111-120; M. Mujezinović, Islamski epigrafski spomenici Novog Pazara, Novopazarski zbornik br. 1, Novn Pazar, 1977, 137-155; A. Andrejević, Altin-alem džamija u Novom Pazaru, Novopazarski zbornik, br. 1, Novi Pazar, 1977, 121-136; I. Šušević, Vakufi u Novom Pazaru u XVI stoleću, Novopazarski zbornik br. 3, Novi Pazar, 1979, 39-52; I. Šušević, Defteri mufassal o vinogradarstvu u novopazarskoj oblasti, Novopazarski zbornik br. 5, Novi Pazar, 1981, 77-86; I. Šušević, Novi Pazar u popisu iz druge polovine XVI veka. Novopazarski zbornik br. 6, 1982, 155-168.

[ii] Sumarni popis bosanskog sandžaka iz 1468/9. godine. Fotokopije ovog dokumenta nalaze se u arhivu Orijentalnog instituta u Sarajevu pod brojem 216 (dalje OIS 216), a podaci o Novom Pazaru nalaze se na foliji 4a.

[iii] H. Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića zbirni katastarski po pis iz 1455. godine, Orijentalni institut u Sarajevu. Sarajevo 1964.

[iv] Prvi podaci o vakufu Isa-bega Ishakovića nalaze se u katastarskom popisu bosanskog sandžaka iz 1489. godine, čije se fotokopije nalaze u arhivu Orijentalnog instituta u Sarajevu, registrirane pod brojem 62 (dalje OIS 62), a podaci se nalaze na foliji 596. Podaci o džamiji nalaze se u popisu bosanskog sancaka iz 1540/42. godine, gdje su evidentirani i podaci o imaretu Isa-begovu. Fotokopije ovog dokumenta nalaze se u Orijentalnom institutu, registrirane pod brojem 75 (dzlje OIS 75), a podaci se nalaze na foliji 400. Ova džamija postojala je sve do 1938. godine, kada je na njenom mjesgu sagrađena zgrada u kojoj je sada robna kuća »Uniprom* (O. Zirojević, Novi Pazar…, 117).

[v] Detaljnije o ovom hamamu pogledati kod A. Andrejević. Spomenici islamske umetnosti, Novi Pazar i okolina, Novi Pazar, 1969, 203-205.

[vi] Godine 1489. prihod od ovih trgovki iznosio je 3.933 akčn (62/59).

[vii] OIS 75) 400; B. Zlatar, Popis vakufa u Bosni iz prve polovine XVI vijeka, Prilozi za orijentalnu filologiju (dalje POF), XX-XXI, Sarajevo, 1974, 137.

[viii] OIS 216/4a.

[ix] Sumarni popis Bosanskog sandžaka iz 1485. godine. Fotokopije se nalaze u Orijentalnom institutu registrirane pod brojem 61 (dalje OIS 61), OIS 61/10a.

[x] Učitelj ove škole blo je nastanjen u Kadijinoj mahali – OIS 62/586.

[xi] U katastarskom popisu bosanskog sandžaka iz 1489. godine (62/60a) nalazimo podatak da je jedna tekija sagrađena pored samog mosta. U istom popisu nalazimo podatke o dvojici šejhova, pa bismo mogli pretpostaviti da su u tom vremenu u Novom Pazaru postojale i dvije tekije (62/596).

[xii] OIS 75/400. Godine 1604. ova fondacija raspolagala je prihodom od 18 trgovki (OIS 204/536).

[xiii] OIS 75/400. Prema podacima popisa Bosanskog sandžaka iz 1604. godine fondacija ovog vakufa raspolagala je gotovinom u iznosu od 25.000 akči (OIS 204/54a). Uz džamiju je bio sagrađen i mekteb, učitelj je imao platu u iznosu od 5 akči.

[xiv] OIS 75/400; Ova vakufska fondacija 1604. godine bila je ugašena (OIS 204/536).

[xv] OIS 75/401.

[xvi] Prema podacima katastarskog popisa Bosanskog sandžaka iz 1604. godine ova vakufska fondacija je ugašena. Sasvim je vjerovatno da su trgovke iz čijih je prihoda održavan mesdžid stradale u požaru. Službenici mesdžida dobijali su platu od prihoda karavan saraja Sinan begova (OIS 204/54a).

[xvii] Ova džamija poznata je i pod imenom Kolo džamija. Obnovljena je 1571. godine (M. Mujezinović, Islamski… 139-140).

[xviii] OIS 204/53a. Od 25 trgovki koliko ih je bilo 1540/42. godpne 1604. evidentirana su samo 4.

[xix] OIS 75/401.

[xx] OIS 204/52a. I ovaj podatak nas upućuje na pomisao da je u navedenom periodu u NOVOM Pazaru, pored epidemije kuge, vjerovatno bio i požar i uništio mnoge trgovačke radnje.

[xxi] Graditelj Altin-alem damije u Novom Pazaru poznat je bio i pod imenom Muezin hodža. Ne znamo da li se radi o istom graditelju.

[xxii] Opširni popis bosanskog sandžaka iz 1528/30. godine. Fotokopije se nalaze u Orijentalnom institutu pod brojem 65 (dalje OIS 65), OIS 65/61-62. Fondacija vakufa ove džamije raspolagala je 1604. godine gotovim novcem u iznosu od 6.000 akči i prihodom od 8 trgovačkih radnji u iznosu od 750 akči (OIS 204/526).

[xxiii] B. Zlatar, Popis vakufa .. -, 138-140. 34. OIS 75/400.

[xxiv] Evlija Čelebi, Putopis (preveo, uvod i komentar napisao X. Šabanović), Sarajevo, 1979, 267.

[xxv] OIS 204/54a.

[xxvi] OIS 75/400.

[xxvii] OIS 75/401.

[xxviii] OIS 75/334, 340.

[xxix] Vakufska fondacija mesdžida hadži Ferhada raspolagala je 1604. godine gotovinom u iznosu od 40.000 akči (OIS 204/53č).

[xxx] OIS 204/53a; Ova džamija danas je poznata pod imenom Kadrijina džamija (E. Mušović, Novolazarska ćefilema iz 1767 godine, Zbornik Istorijskog muzeja Sr bije br. 8-9, Beograd, 1972, 91).

[xxxi] OIS 75/400.Vidjeti: H. Kaleši, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku. Pršština, 1972, 243, 249, 251.

[xxxii] Vidjeti: H. Kaleši, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku. Pršština, 1972, 243, 249, 251.

[xxxiii] Više o tome vidjeti kod A. Andrejević, Altin-alem džamija …

[xxxiv]To bi nrema mišljenju E. Mušovića mogao biti Amir-agin han koji i danas postoji (X. Kaleši, Najstariji vakufski dokumenti… 249, bilješka 35 ).

[xxxv] Ovaj mekteb sačuvan je do danas. U njemu je sada biblioteka. O. Zirojević, Novi Pazar…, bilješka 35, strana 118.

[xxxvi] H. Kaleši, Najstariji vakufski dokumenti…, 249.

[xxxvii] M. Mujezinović Islamski epčgrafski spomenici …, 138, 139.

[xxxviii] OIS 204/55a.

[xxxix] M. Mujezinović, Islamski epigrafski spomenici…, 144. 41. OIS 204/526.

[xl] OIS 546.

[xli] M. Mujezinović, Islamski epigrafski spomenčci …. 144.

[xlii] Ovaj hamam spominje i Evlija Čelebi (E. Čelebi, Putopis…, 267).

[xliii] M. Mujezinović. Islamski epigrafski spomenici. .., 143.

[xliv] B. Zlatar, Popis vakufa u Bosni…, 137-140.

[xlv] H. Hadžibegić, Džizja ili harač, POF III-IV, Sarajevo, 1953, 88.

[xlvi] R. Samardžić, Beograd i Srbi/a u spisima francuskih savremenika XVI -XVII veka, Beograd, 1961, 112.

[xlvii] OIS 204/52-56.

[xlviii] Isto, 114, 129.

[xlix] E. Čelebi, Putopis…, 265-268.

[l] OIS 216/4a.

[li] OIS 61/10a.

[lii] OIS 62/58-60.

[liii] Moguće je da je ova mahala nosila ime po prvom krajišniku skopskog krajišta Jigit-paši.

[liv] Mentešelu Ali imao je tri sina Iljasa, Mustafu i Mehmediju, koji su 1455. godine uživali timare u okolini Novog Pazara, dok o samom Aliju nemamo nikakvih podataka (X. Šabanović, Krajište …. 41, 43, 45).

[lv] Lokalitet Parice 1455. godine evidentiran je kao seosko naselje u sastavu timara Puasa, sina Mentešelu Alija (X. Šabanović, Krajište…, 43). Novi Pazar je razvojem u svoj okvir apsorbovao ovo naselje, tako da se ono 1485.. godine spominje kao jedna od njegovih četvrti.

[lvi] Mahalu Vrbovac ne možemo poistovjetiti sa seoskim naseljima koje se pod tim imenom evidentira tokom XV i XVI stoljeća (OIS 62/346, OIS 63/86a).

[lvii] Ovaj lokalitet moguće je čitati kao Đokovac, Đukovac, Ćukovac. A pošto u Novom Pazaru postoji i danas lokalitet pod imenom Ćukovac mi smo se opredjelili za ovu varijantu.

[lviii] Ovu mahalu ne možemo poistovijetiti sa selom Paralovom, jer se to seosko naselje evidsntira u osmanskim izvorima i u XVI stoljeću (OIS 63/358).

[lix] Asta turcatum A I N0 2., Državni dubrovački arhiv.

[lx] OIS 62/58a, 586.

[lxi] OIS 62/58, 59.

[lxii] Isto.

[lxiii] Ć. Truhelka, Tursko slovenjski spomenici dubrovačke arhive, Sarajevo. 1911., 110.

[lxiv] OIS 62/59.

[lxv] OIS 63/6.

[lxvi] OIS 65/56-63.

[lxvii] Isto.

[lxviii] OIS 6 /61a.

[lxix] OIS 75/334-340.

[lxx] OIS 204/52-55.

[lxxi] B. Hrabak, Epidemije u Sandžaku od sredine XV do kraja XVII veka, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevića, IX, Prijepolje, 1981., 139-149.

[lxxii] OIS 204/52, 54.

[lxxiii] Za pregledniju sliku zanatstva, pogledati rad E. Mušovića, Stari zanati u Novom Pazaru…

[lxxiv] E. Mušović, Simeon Lehaci o Skoplju, Novom Pazaru i Sarajevu, Naša prošlost, IV-V, Kraljevo, 1971., 7.

[lxxv] E. Čelebi, Putopis, 266,; O. Zirojević, Novi Pazar … 115.

[lxxvi] Pogledati X. Kreševljaković, Esnafi i obrti u starsGč Sarajevu, Sarajevo, 1958.

[lxxvii] OIS 62/58-59.

[lxxviii] OIS 65/56-63; OIS 75/334-340.

[lxxix] OIS 62/59. OIS 204/5, OIS 63/6.

[lxxx] OIS 65/596. . B. Hrabak, Comaći trgovci u Novom Pazaru u XVI veku, 100.

[lxxxi] OIS 61/10, OIS 62/596, OIS bZ/bb, OIS 75/339a.

[lxxxii] OIS 63/66.

[lxxxiii] OIS 65/61a.

[lxxxiv] B. Hrabak, Domaći trgovci .. ., 1000.

[lxxxv] OIS 65/56a.

[lxxxvi] OIS 65/63.

[lxxxvii] T. Popović, Turska i Dubrovpik u XVI veku, Beograd, 1973, 127.

[lxxxviii] OIS 65/63.

[lxxxix] OIS 75/340a.

[xc] OIS 204/56a.

[xci] T. Popović, Pisma Bartolomeu Borđaniju (1953-1959), SANU Spomenik SHH1U, Odjeljenje istorijskih nauka, z, Beograd, 1984, 202, 203.

[xcii] E. Mušović, E tdžički procesi …. 20.

[xciii] O vinogradarstvu u novopazarskoj oblasti ne osvrćući se detaljnije na proizvodnju ove kulture u samom Novom Pazaru, I. Šušević, Defteri mufasal… Pored ovog iznosa monopolija i desetina od vinz iznosila je 10.945 akči (OIS 65/63a). To je mjera za težinu koja je u različito vrijeme i u različitim mjestima imala i različitu vrijednost.  Pogledati: Kanuni i kanun name za bosanski, hercegovački, zvornički, kliški, crnogorski i skadarski sandžak, Sarajevo 1957, 41, 54. OIS 204/556.