Bolonjski proces je naziv za reformu visokog obrazovanja u Evropi kojoj je osnovni cilj protok mobilnosti studenata i profesora. Historija Bolonjskog procesa je vezana za nagle promjene društvenih i ekonomskih okolnosti. Ona nije duga, ali je jako dinamična i aktuelna na evropskom kontinentu.
Konstitutivna konferencija pokretača ovog procesa održana je u Bolonji 19. juna 1999. godine. Bio je to skup ministara obrazovanja dvadeset devet evropskih zemalja koje donose Bolonjsku deklaraciju. Ovim skupom se formalno počeo odvijati Bolonjski proces u narednoj dekadi (2000-2010). Svjesni činjenice da se to neće razvijati ni lahko ni brzo, odlučili su se sastajati svake dvije godine i usmjeravati razvoj procesa.
Osnovni principi na kojima počiva Bolonjska deklaracija mogu se prikazati u šest cjelina:
Uspostavljanje sistema lahko prepoznatljivih i uporednih stepena, sa uvođenjem Dodatka diplome (Diploma Supplement) u svrhu povećanja zapošljivosti u Evropi i otvaranja sistema konkurentnosti unutar visokog obrazovanja.
Novi sistem se zasniva na dva ciklusa – osnovnim i poslijediplomskim studijima, s tim da drugi može upisati samo svršenik prvog ciklusa. Prvi ciklus može trajati četiri godine (180 ili 240 ECTS) i mora omogućiti svršeniku da se poslije njega zaposli. Drugi ciklus obično ima status magistra i prilagođen je evropskom sistemu zapošljavanja i daljeg napredovanja.
Uvodi se sistem ECTS (European Credit Transfer System/Evropski sistem prijenosa bodova) koji se zasniva na realnom studentskom opterećenju i omogućava studentsku mobilnost.
Kroz mobilnost se pokreće inicijativa da se studenti uključe u nastavu i obuku i da te pogodnosti koriste na drugim univerzitetima u inostranstvu, ali da se istovremeno nastavnicima i administrativnom osoblju priznaje vrijeme provedeno u nastavi i istraživanju na drugim univerzitetima.
Posebno se podstiče evropska saradnja u ostvarivanju kvaliteta s ciljem stvaranja uporednih kvaliteta svakog visokoobrazovnog oblika.
Razvija se evropska dimenzija u visokom školstvu, posebno u programima studija.
Upravo na Prvoj konferenciji o praćenju stanja, koja je održana dvije godine poslije potpisivanja Bolosnjske deklaracije, u Pragu 2001. godine, sastali su se ministri trideset tri zemlje, potvrdili stavove s prve konferencije i u čuvenom Praškom kominikeu donijeli sljedeće jasno definirane pravce razvijanja procesa:
Potvrdili su predanost ciljevima Bolonjske deklaracije.
Izrazili su zahvalnost za aktivno učešće Evropske asocijacije univerziteta (EUA) i Asocijacije studentskih unija u Evropi (ESIB) u ovom procesu.
Konstantirali su postojanje konstruktivne pomoći Evropske komisije.
Razgovarali su o procesu koji slijedi o postizanju različitih ciljeva Bolonjske deklaracije, te istakli značaj cjeloživotnog obrazovanja.
Ukazali su na potrebu veće uključenosti studenata u reformske tokove.
Istakli su da je konačan cilj podizanja konkurentnosti i atraktivnosti evropskog područja visokog obrazovanja naspram drugih dijelova svijeta.
Sljedeća konferencija o visokom obrazovanju održana je u Berlinu u 2003. godini. Tada su postavljeni novi prioriteti u razvoju reformskog procesa. Na prvom mjestu, to je bilo osiguranje kvaliteta, zatim dvociklični sistem studiranja i priznavanje diploma i perioda/trajanja studija. Posebno je naglašeno formiranje trećeg ciklusa, odnosno doktorksih studija. Već od ove konferencije počinju se razvijati institucije koje će pratiti ostvarivanje procesa. Za nas je posebno značajna ova konferencija, jer se Srbija na njoj zvanično uključila u Bolonjski proces.
Dvije godine kasnije, u norveškom gradu Bergenu, u maju 2005. godine, ministri, razvijajući porces, usvajaju novi instrument forme:Sveobuhvatni okvir kvalifikacija u evropskom području visokog obrazovanja. Ova konferencija je potvrdila da se proces reformi i dalje širi na evropskom prostoru, sa sve većim utjecajem na različite obrazovne sisteme. Na istoj konferenciji se posebno apostrofira značaj naučnoistraživačkog rada i socijalna dimenzija Bolonjskog procesa.
Naredna konferencija je održana 2007. godine u Londonu i predstavlja učvršćenje kontinuiteta procesa reforme. Jedna od tema bio je napredak u sprovođenju Bolonjskog procesa. Prema prezentiranim podacima, vidio se značajan napredak u postizanju ciljeva zacrtanih u Bergenu. Na nivou svih 46 zemalja, najveći je napredak ostvaren na području učestvovanja studenata u osiguranju kvaliteta obrazovanja, implementacije dvocikličnih studija i priznavanja diploma. No, pored dobrog napretka, istaknuto je kako treba uložiti dodatne napore na području međunarodne saradnje, osiguranju kvaliteta, uvođenju nacionalnih okvira kvalifikacija i zapošljivosti po završetku osnovnih ili stučnih studija.
Na isteku prve dvije dekade (28/29. 4.2009. godine), ministri se ponovo sastaju u belgijskim gradovima Leuvenu i Louvian-la-Neuveu, gdje je održana konferencija evropskih ministara odgovornih za visoko obrazovanje.[1] Značaj ove konferencije jeste najava produžetka porcesa u narednoj dekadi, odnosno u periodu 2010-2020. godine. Za razliku od 1999. godine, kada je na konferenciji prisustvovalo 29 ministara, u Luvenu je već bilo 46 ministara nadležnih za visoko obrazovanje i šefova delegacija zemalja potpisnica Bolonjske deklaracije, te više od dvije stotine predstavnika ministarstava obrazovanja, rektora, univerzitetskih profesora i studenata.[2]
Bolonjski proces je gradnja jednog novog otvorenog stepenastog sistema visokog obrazovanja, čije se osnovne karakteristike tek mogu oformiti u potpunosti kada se sistem kvaliteta i kvantitativni obuhvat usaglase s ostalim elementima visokog obrazovanja. Prije svega, sa elementima upravljanja i finansiranja, kako ukupnog sistema tako i pojedinih institucija i individua. Zato posljednje konferencije ukazuju da prilagođavanje evropskoj suštini odmiče ovaj proces od puke kopije nekih izvanevropskih naučnih sistema.
U ovom trenutku, u Srbiji studira oko 200.000 studenata. No, čini se da većina nije dovoljno informirana, to jest upoznata s Bolonjskim procesom. Šta studenti očekuju od Bolonje?
Prije svega, ravnopravno učešće u sprovođenju reforme visokog obrazovanja kroz sistem ocjenjivanja profesora i fakulteta, te kroz pravo učešća u radu vijeća odsjeka, fakultetskih vijeća i senata univerziteta u puno većem broju nego do sada. Jedna od zanimljivosti koje donosi Bolonja jeste i mobilnost na evropskom tržištu znanja i rada. No, iako je Srbija aktivno krenula u proces, postoji još mnogo stvari koje čekaju pravilnu realizaciju. Neki od primjera su uvođenje sistema upravljanja kvalitetom koji ima za posljedicu promjene nastavnih metoda i partnerski odnos profesora i studenata.
Bolonjski proces ima dvije prednosti:
Postavlja odnose u visokom obrazovanju tako da se studenti stavljaju u središte obrazovnog procesa;
Dobar je izgovor da se uklone nedostaci visokog obrazovanja i unese malo živosti u obrazovni sistem, da se poveća horizontalna mobilnost studenata i ujednačavanje obrazovnih programa.
Najozbiljniji problemi su:
nedostatak odgovarajućeg prostora za održavanje nastave;
nedovoljan broj nastavnika;
prevelik broj studenata u odnosu na broj nastavnika i uvjete studiranja (prostor, oprema);
nedovoljno razvijen studentski standard;
neracionalnost u koririšćenju ljudskih, finansijskih i infrastrukturnih resursa.
Pojedini studenti Univerziteta u Novom Pazaru vide samo pozitivne činjenice u odnosu na prošli sistem. Primjer toga je uvođenje praktičnog rada u malim grupama, zahvaljujući kojima se profesori mogu dovoljno posvetiti svakom studentu. Neposredan je odnos sa nastavnicima koji nisu nedodirljivi autoriteti već saradnici i kolege. Posebno ističu pozitivnu stranu što više neće biti vječitih studenata, jer su rokovi i pravila za davanje određenih predmeta jasno definirani. Prednosti su i te što je plan studiranja jednak onom u Evropi, bar tako kažu, pa će to pomoći pri zapošljavanju.
Naravno, nove tehnologije i uspon ekonomije znanja mijenjaju odnose prema obrazovanju i novim oblicima posla. Te tendencije se moraju ogledati kroz nastavni proces, tako da se tradicionalno shvaćanje univerziteta u samom obliku slušanja nastave i predavanja stalno promenio, jer su studenti postali aktivni sudionici na svim oblicima nastave.
Ima i onih koji nisu zadovoljni rasporedom predavanja. Bune se jer gotovo po cijli dan provode na fakultetima i polažu kolokvije istovremeno sa predavanjima. To je otežavajuća okolnost, jer nemaju dovoljno vremena da se pripreme za ispite. Međutim, ovakve okolnosti stvaraju studenta koji postiže kompetencije upravo kroz stalni rad na univerzitetu.
Svaki sistem ima prednosti i nedostatke. Bolonjski proces ne treba shvatiti kao kruti birokratski sistem, već kao proces unaprjeđenja nastave na univerzitetima. Ponekad se čini da fakulteti sami ne znaju kako sprovesti Bolonjski proces i ostavljaju studente nesigurnima zbog mijenjanja uvjeta. Zato studente ne bi trebalo tretirati kao „ukras“ na svom fakultetu, već studirati aktivno i učestvovati u promjenama.
Šta će nam donijeti Bolonja, vrijeme će pokazati. Iako je ona neminovnost, univerziteti u Srbiji, uglavnom, nespremno dočekuju promjene koje ona donosi. Svakako da se crta pomjera, tako da osnovne studije (bachelor) i ono što nude su na nivou nekadašnje srednje škole. Srbija je požurila s primjenom Bolonje, jer se kuća gradi od temelja a ne od krova.˝
Endnote:
1. U Luvenu se donosi Kominike koji se odnosi na narednu dekadu razvoja ovog procesa s jasnom vizijom da će upravo do 2020. godine nastaviti ciljevi koji su postavljeni Bolonjskom deklaracijom
2. M. Šećibović, R. Šećibović, P. Stojanović, Vodič kroz Bolonjski proces, Beoštampa, Beograd 2009.
Autor: prof. dr. Mevlud Dudić
