Ko je bio Aćif-efendija?

Acif Hadziahmetovic, u narodu poznat kao Acif-efendija, jedan je od najuglednijih sandzackih politicara izmedju dva svjetska rata.

To je covjek koji je bio najzasluzniji za odbranu sandzackog glavnog grada od cetnika. Acif-efendija je rodjen 1887. godine u Novom Pazaru gdje mu se otac Emin-aga Bljuta doselio iz Djakovice. Zavrsio je tursku Vojnu akademiju u Bitolju, istu onu na kojoj je studirao i turski predsjednik Mustafa Kemal Ataturk. Po zavrsetku akademije stice cin kapetana. U novoj drzavi, Kraljevini Jugoslaviji, Acif-efendija postaje jedan od inicijatora za formiranje bosnjacko-muslimanske stranke Dzemijet-el-islami.

Ova stranka je okupljala Bosnjake i Albance – muslimane iz Sandzaka, Kosova i Makedonije. Posto nije htjela da se potcini diktaturi kralja Aleksandra i Nikole Pasica, Dzemijetu je 1924. godine zabranjen rad. Od tada, pa do pojave SDA (Stranke demokratske akcije) krajem 1990., Bosnjaci-muslimani sa ovih prostora nisu imali svoju stranku. Sandzacki narod mu je posebno zahvalan zbog njegovog angazovanja u zaustavljanju iseljavanja muslimanskog zivlja iz Sandzaka u Tursku. Rahmetli Acif-efendija, centralna figura muslimanskog politickog i vojnickog organizovanja u novopazarskom kraju, bio je meta tri neuspjela politicka atentata.

Za prva dva neuspjela atentata odgovorni su velikosrpski nacionalisti iz Beograda, a za treci su odgovorni lokalni komunisti koji su za egzekutora bili odrijedili Hasa Rozajca, ali se na kraju od toga odustalo. Krajem 1941. Acif-efendija organizuje odbranu Pazara od napada cetnika koji su krenuli iz pravca grada Raske. Cetnicka taktika je bila da Sandzak pritisnu sa svih strana, prvo iz pravca istocne Bosne, zatim pravca Crne Gore, a sa srbijanske strane iz pravca Ivanjice i Raske. Cilj cetnickih komandanata bio je zauzeti Novi Pazar, a njegovo stanovnistvo pobiti i protjerati. Medjutim, dogadjaji su pokazali da je najzesci otpor cetnickim bandama pruzilo bas stanovnistvo Novog Pazara, potpomognuto jedinicama sa Pesteri i jedinicama kosovskih Albanaca koje je predvodio legendarni Saban Poluza.

Njegov sin, Husein Zvizdic, danas ugledni biznismen u Njemackoj, sjeca se tog vakta i prica kako su partizani vrsili masovne likvidacije na Hadzetu: “Tijela obesenih i strijeljanih Muslimana partizani su bacali u velike rupe na Hadzetu koje su nastale nakon saveznickih bombardovanja krajem rata. Sutradan bi u carsiji istakli spisak ubijenih koje su partizani nazivali “narodnim izdajicama.”

Na planinama koje okruzuju Novi Pazar polovinom 1941. se formiraju cetnicki odredi sastavljeni od Srba iz dezevskog i moravickog sreza. Planine Kopaonik, Rogozna, Golija, Javor kao i dolina rijeke Ibra u pravcu Raske i Kraljeva, vrvjeli su od bradatih zlocinaca. Istog dana kada je kapitulirala Kraljevina Jugoslavija, 17. aprila 1941., njemacka vojska je usla u Novi Pazar. Stanovnici Pazara nisu skrivali zadovoljstvo zbog dolaska Nijemaca, jer su se nadali da ce u okviru nove vlasti vratiti autonomiju Sandzaku koju su dobili Berlinskim kongresom 1878., a koja im je ukinuta srpsko-crnogorskom okupacijom u novembru 1912. godine. Postujuci historijsko pravo na autonomnost ove regije, njemacka Komanda je dozvolila i omogucila sandzackim prvacima da povrate vlast koja im je oduzeta nakon Prvog balkanskog rata. Na savjetovanju u Kosovskoj Mitrovici, koje je njemacka Krajs komanda organizovala 19. aprila 1941., politicka vlast i upravljanje se predaje sandzackim Muslimanima. Na ovom savjetovanju ucestvuje i Acif-efendija i Ahmet Daca.

Kljucne funkcije u glavnom gradu Sandzaka – Novom Pazaru preuzimaju Acif-efendija, Ahmet Daca i Behrija Abdurahmanovic. Sve vazne polozaje koje su ranije drzali Srbi preuzeli su Bosnjaci, a iz zandarmerije su izbaceni svi Srbi i Crnogorci jer – Acif nije imao povjerenja u njih. Ta njegova dalekovidnost i preventiva pokazale su u kasnijim dogadjajima kao potez koji je spasio Novi Pazar, a time i cijeli Sandzak, jer kljuc odbrane nalazio se u ovom gradu. Za komandanta zandarmerije postavljen je Azem Hadzovic. U red najuglednijih Pazaraca tog vremena, pored Acif-efendije ulazili su slijedeci prvaci: – Ahmet Daca, sreski nacelnik i predsjednik opcine Novi Pazar, – Ejup-aga Ljajic, – Hafiz Ibrahim Ridjanovic, serijatski sudija, – Murat-efendija Sukic, muftija, – Dzemail-aga Bosnjovic, – Mahmut-efendija Elfic. Cetnicke zvijeri neprestajno su kidisale ne bi li rastrgale srce sandzakog otpora – Novi Pazar.

Tada se na celu Odbora za odbranu Pazara nalazio Acif-efendija. Ovakvi odbori formirani su u vecini sandzackih gradova. Acif je potpuno kontrolisao situaciju u gradu i okolini. Odmah je mobilisao cjelokupno vojno sposobno stanovnistvo i podijelio mu oruzije i municiju i istovremeno poslao tri delegacije da u pomoc pozovu albansku bracu s Kosova i Muslimane sa Pesteri i drugih srezova. Delegaciju, koja je krenula traziti pomoc od kosovskih Albanaca, cinili su ugledni Pazarci: – Hanefija Ljajic, – Rasim-aga Nislija, – Hazir-aga Krljes i – Fehim-aga Hocanin Ovaj rodjeni Pazarac, koji je u svojim venama imao albanske krvi (otac mu je bio Albanac) imao je odlicne veze s kosovskim Albancima koji su drzali skoro svu vlast na Kosovu. Zahvaljujuci svom utijecaju kod albanskih prvaka kao sto su bili Dzafer Deva, Bujazit Boljetinac (sin cuvenog Isa Boljetinca, koji je bio dobar prijatelj Jusufa Mehonjica), Adem Voca i drugi.

Acif-efendija je na vrijeme naoruzao Pazarce. Po dobijenom pozivu 3.200 kosovskih Albanaca, nevidjenom brzinom preko planine Rogozne stize u Novi Pazar. Jake cetnicke snage samouvjerno su nadirale i vec pocele ulaziti u pazarska naselja. Odjednom su se sa brda okolo Pazara prolomili gromoglasni povici: “Mulje, mulje!” (na albanskom znaci “juris, naprijed”) Istovremeno, iz pravca Dohovica (danas prekrsteno u Dojevice) i Ribarica pristizu Pesterci, Bisevci i borci Dzemaila Konicanina. Cetnici su se dali u panicno bjekstvo u pravcu Raske, odakle su i dosli. Medjutim, njih su u povlacenju docekali tek pristigli Albanci i kod Novopazarske Banje ih potpuno razbili. Kod ubijenih zlocinaca su u njihovim “jandjicima” (torbama) nalazili velike eksere “cuprijase” kojim su htjeli da Muslimane zakivaju na krstove kada osvoje grad. Pesterci, koji su dosli iz pravca Jasenovka, Pozege i Vareva su protjerali cetnike preko sela Vojnica i Vidova u pravcu Raske.

Hrabre Albance je tada predvodio legendarni Saban Poluza koji je sa svojim ljudima zaduzio Muslimane ovog kraja za sva vremena. Na zalost, o ovome covjeku se danas u Pazaru malo zna, izuzimajuci starije Pazarce koji se sjecaju tog vakta. U bici za slobodu Novog Pazara pala su 144 Albanca. Mezarevi ovih sehida i gazija nalaze se na najvecem pazarskom mezarju Gazilaru. Sa junacke Pesteri stiglo je oko 2.000 naoruzanih Muslimana koje je predvodio cuveni Mula-Jakub iz junackog Biseva. Cetnici su u toku ovih 65 dana (od 2. oktobra do 7. decembra 1941.) organizovali tri napada na Pazar, a Muslimanska milicija, na celu sa Acif-efendijom, izvela je jedan jak kontranapad na grad Rasku. Tada se u bitkama kod Raske istakao “junak na bijelom konju”, Dzemail Konicanin koji je predvodio borce tutinskog kraja. E. Musovic u knjizi “Novi Pazar i okolina” navodi: “Prvi napad na Novi Pazar je bio 4. novembra 1941. Cilj napada je bio zauzimanje grada i likvidacija Muslimana. …Napad je trajao od cetiri do 10 casova. Nije uspio. Poslije ovog napada Acif je doveo u grad nove snage i kao odmazdu organizovao napad na Rasku.

Ovaj napad poceo je 16. novembra u 10 casova, a zavrsio se 17. novembra oko 16 casova. U ovom napadu ucestvovalo je 2.600 sada bolje naoruzanih Albanaca i Bosnjaka. Drugi napad cetnika na Novi Pazar izvrsen je 21. novembra sa jacim snagama nego u prvom napadu. Trajao je samo jedan dan. Za vrijeme ovog napada spaljena su sva muslimanska sela od Pozege do Vucinica. I ovaj put Novi Pazar je uspjesno odbranjen. Treci napad na Novi Pazar je bio specifican. U njemu su ucestvovali i Njemci, koje su cetnici prevarili jer su ih obavijestili da grad drze komunisti. Cim je napad poceo, oko devet casova 4. decembra, Njemci su otkrili prevaru i vratili se u Rasku zajedno s cetnicima.” Nakon prvog cetnickog napada na Pazar, Acif-efendija organizuje kontranapad kako bi cetnicima zadao zestok udarac koji bi ih opametio. Bio je potpomognut komandantom tutinske Milicije rahmetli Dzemailom Konicaninom i bracom Bikom i Dekom Dresevicem.

Bili su dovoljno jaki da zauzmu grad Rasku ali su dobili upozorenje od Njemaca da ne idu dalje. U drugom napadu na Pazar, cetnicima je pristiglo pojacanje iz Srbije u ljudstvu i naoruzanju. Misleci da ce sada bolje proci nego prvi put, a ujedno kivni zbog prethodnog poraza, cetnici su pokazali izuzetnu svirepost i brutalnost, popalivsi sva muslimanska sela od Pozege do Vucinica. Tada su mjestani Pozege bukvalno masakrirani. Stariji ljudi koji su prezivjeli ovaj strasni dogadjaj pricaju da su “cetnici klali starce, zene i djecu i bacali ih u volujska kola, a zatim pustali da sama dodju natovarena sa masakriranim tijelima u Pazar.” Nakon sto su prestali cetnicki napadi na Pazar, Sandzak i njegov glavni grad postaju podrucije vece aktivnosti srpskih i crnogorskih komunista koji za partijskog sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Sandzak postavljaju cuvenog Rifata Burdzevica Trsa koji je uzivao povjerenje partijskog rukovodstva iz Beograda. Medjutim, protiv njega su bili crnogorski komunisti kojima nije odgovarala Rifatova borba za bolji polozaj Bosnjaka-muslimana u poslijeratnoj Jugoslaviji. Bio je jedan od glavnih zagovornika autonomije Sandzaka. Crnogorski komunisti ga proglasavaju “Turcinom, izdajnikom revolucije”.

Oni su se plasili da bi Trso svojim uticajem mogao stvoriti pokrajinu Sandzak nakon rata, sto njima nije nikako odgovaralo, pa su ga u saradnji sa cetnicima likvidirali zajedno sa Vladimirom Knezevicem Volodjom i Tomasem Zizicem 2. oktobra 1942. godine u selu Trnovu kod Mrkonjic-Grada. Iako je Trso svojim dolaskom u Pazar 10. aprila 1941. godine pokusao motivisati narod i uglednije ljude za ustanak, nije u tome uspio, tako da u ovom gradu komunisti, sve do pred kraj rata, nisu predstavljali znacajnu snagu. Acif-efendija i braca Dresevic su suvereno kontrolisali situaciju u gradu. Misleci da ce likvidacijom Acifa-efendije preokrenuti stanovnistvo Pazara na svoju stranu, lokalni komunisti na celu sa Ramizom Kocom planiraju njegovo ubistvo. Dogovor je bio da ce se svi Bosnjaci nakon zavrsne obuke u Njemackoj i juznoj Francuskoj vratiti da brane Bosnu i Sandzak. U Pazaru su izvrsene dvije mobilizacije, prva – 10. aprila 1943. godine, kada je mobilisano 600 ljudi. Oni su kamionima prebaceni u grad Rasku, a zatim u Zemun gdje su se zadrzali 15 dana da bi na kraju bili transportovani u Njemacku i juznu Francusku. Druga mobilizacija izvrsena je 12. juna 1943. Nakon cetiri mjeseca obuke, Pazarci su se vratili na teritoriju Bosne i Hercegovine. Bosnjaci i Albanci su se borili u dvije divizije koje su ulazile u sastav njemacke vojske: prva je bila “Handzar divizija” i cinili su je bosanski Bosnjaci, a druga je bila “Skender-beg divizija” i bila je sastavljena od kosovskih Albanaca i Sandzaklija. Medjutim, Bosnjaci i Albanci koji su mobilisani u ove dvije divizije nisu mogli dati odgovarajucu zastitu svom narodu od cetnika zbog konflikta koji je izbio izmedju njemackih vlasti i muslimaskih oficira koji su komandovali ovim divizijama.

Na drugoj strani, ni ustasama nije odgovaralo da Bosnjaci imaju svoju vojsku. U to vrijeme, u gradu Raski, njemacke vlasti su krajem 1943. stvorile tzv. Suc-policiju koja je brojala 120 ljudi. Komandant je bio Biko Dresevic. Ona je bila izuzetno mobilna i sem sto je branila Pazar, stitila je dobar dio Pesteri. Bikovi borci su se posebno istakli kada je branjen Pazar od cetnika 1941. godine. Medjutim, kako se rat priblizavao kraju, a njemacka vojska dozivljavala poraze na svim frontovima, tako i Muslimanska milicija u Sandzaku dozivljava kraj. Ali, treba istaci da dok su postojale ikakve sanse i mogucnosti da se brani Sandzak, njeni pripadnici su pruzali otpor. Krajem 1944. vodjene su zestoke borbe sa partizanima koji su ojacani krenuli da definitivno slome otpor sandzacke Milicije.

Partizanske divizije prodiru krajem 1944. dublje u Sandzak i uspijevaju poraziti pripadnike Milicije u svim vecim gradovima: N. Pazaru, Sjenici, Tutinu, Prijepolju, Bijelom Polju, Priboju. Prvih dana avgusta 1944. godine, partizani Peka Dapcevica prelaze iz Crne Gore u Sandzak i u selu Lukare i na planini Rogozni ubijaju 200 albanskih vojnika (zandara). Zbog velike koncentracije njemacke vojske u Novom Pazaru krajem rata (masovno su se povlacili iz Grcke), saveznici ga bombarduju tri puta. Tada je poginulo preko 600 Nijemaca i preko 200 Muslimana. Istovremeno, potpomognuta saveznickom avijacijom, Pazar napada i II proleterska, V, XII i XXII divizija NOVJ. Nakon zestokih borbi partizani Ibarskog odreda (u cijim redovima je bilo mnogo cetnika-pokajnika) i Golijske cete napadaju Nijemce kod sela Prcenove, i sutradan, 28. novembra, Pazar je bio opkoljen, a Nijemci se, zajedno sa pripadnicima Muslimanske milicije, povlace u pravcu sela Vidovo, jedinim slobodnim putem koji vodi ka Sjenici. Na putu od Pazara ka Sjenici, neki borci su se izdvajali i odlazili u pravcu Kosova, Grcke i Albanije. Poslije 1.290 dana partizani su usli u grad.

Ovim putem su se povukli braca Biko i Deko Dresevic i Hasan-aga Zvizdic, prvak iz Sjenice. Sa bracom Dresevic je posao i Acif-efendija, ali je prema prici prezivjelih ocevidaca, promijenio odluku i u zednjem trenutku rijesio da se vrati u Pazar. Tada se Acif obratio Biku rijecima: “Ja se u Pazar vracam, pa nek bude sta ce biti.” “Nemoj Acife, ubice te komunisti!” upozorivao ga je Biko. “Ako sam kriv, nek me ubiju, ali ja se ne osjecam krivim, ni pred Allahom dz. s., ni pred narodom,” bile su Acifove zadnje rijeci pred rastanak sa svojim borcima koji su krenuli ka Grckoj. U Djakovici se predao partizanima, odakle su ga sproveli u Pazar. Acif-efendija, sandzacka legenda, strijeljan je 1945. na Hadzetu, mjestu gdje je pogubljeno preko 1.500 uglednih i uglavnom nevinih Muslimana. Sa Acif-efendijom je strijeljan i Ahmet Daca, predsjednik pazarske opcine.

Pazarci na stadionu okačili transparent : “Stadion Aćif Efendije”

Acif-efendija Hadziahmetovic nije iza sebe ostavio potomstvo. U braku sa Mahijom-hanumom nije imao djece, pa su usvojili malog Camila i Mejremu iz Djakovice. Partizani su strijeljali sve najuglednije Pazarce toga vremena i mnoge Muslimane iz drugih sandzackih gradova koje su dovodili u Pazar. Medju nevino ubijenim Sandzaklijama nalazio se i rahmetli Osman Zvizdic. Ovaj covjek se nikada nije bavio politikom, svi su to znali u Sjenici. Medjutim, partizani su ga ubili jer je Osman posjedovao veliku imovinu, a nije im odgovarala ni cinjenica sto je upravo Osman bio rodjeni brat cuvenom Hasanu Zvizdicu, koji im je toliko muke nanio tokom rata.

Stari Pazarci, ocevici ovih masovnih pogubljenja, tvrde da se na Hadzetu nalazi nekoliko masovnih grobnica u koje su bacani ubijeni Muslimani. Da bi prekrili ovaj strasni zlocin pocinjen nad muslimanskim narodom, komunisti su nakon rata na Hadzetu podigli stambeno naselje. Medjutim, ovaj zlocin genocida Sandzaklije nisu nikada zaboravili. O nedjelima koje su partizani pocinili poslije 1945., kada je zavrsen rat u Sandzaku, pisao je H. Cengic u “Muslimanskom glasu” 5. jula 1991. godine: “…Kada su cetnici prestali sa klanjem, zapoceli su partizani da se obracunavaju sa Muslimanima.

Oni su ubijali samo odrasle, umne, vidjene ljude, one koji se nisu slagali sa komunistickom ideologijom. Njih su ubijali po jednostavnom postupku. Odvodili su ih iza kuce, hapsili na brzinu, saslusavali “sudili”, osudili i strijeljali… Ovaj komunisticki genocid je znatno manjeg obima, ali po kvalitetu daleko tezi. Tako je na Hadzetu u Novom Pazaru ubijen veliki broj sehida, ljudi koji su neduzno platili ceh zato sto su se borili protiv cetnika… Cetnike su hvatali, iz sume dovodili, saslusavali i dobro im prstom priprijetili da se ne sale i ne vracaju u cetnike. Njima je bio oprosten svaki grijeh! Jer, novembra 1944. godine su amnestirani cetnici, ali ne i Muslimani…” Pazarcima je trebalo skoro 50 godina da smognu snage i rehabilituju Acifa-efendiju koji predstavlja jedan od najsvjetlijih likova novopazarskog kraja.

Muslimanski narod je to ucinio preko svojih predstavnika u MNVS, 11. maja 1991. godine. Jedan od casnih izuzetaka je historicar Esad Rahic koji se s pravom pita: “Da li su lokalni “kvislinzi” poput Acifa-efendije Hadziahmetovica, Bika i Deka Dresevica zaista bili izdajnici, ili obratno, vrlo hrabri ljudi koji su zitelje nasega grada i okoline spasili od potpunog genocida? Ova i mnoga druga pitanja i dileme moze razrijesiti samo jedna cjelovita, jezgrovita i na kriterijima historijske istine zasnovana HISTORIJA MUSLIMANSKOG NARODA.” (Nezavisna revija Sandzak, br. 23., 1993)

Tekst iz kjnige “Sinovi Sandžaka” autora Haruna Crnovrsanina i Nura Sadikovica