Međunarodno-pravni aspekt
Nakon Berlinskog kongresa Austrougarska je nastojala da potpuno odvoji Bosnu od uticaja Osmanske Turske i u političkom i u duhovnom smislu. Međutim, i Bošnjaci i Porta su se opirali tim nastojanjima, pa veze sa Carigradom nije bilo lako prekinuti. Bošnjaci su se pozivali na Carigradsku konvenciju, kojom je muslimanima Bosne i Hercegovine i Sandžaka bilo zagarantovano pravo da održavaju duhovne veze sa Mešihatom u Carigradu. To je bilo predviđeno članom 2. Carigradske konvencije, poznate i pod imenom Novopazarska konvencija, zaključene izmedju Turske i Austrougarske 21.04.1879. a „koja je regulirala njihove međusobne odnose povodom Bosne i Hercegovine i Novopazarskog Sandžaka…“[5]
Taj član 2. je jamčio Bošnjacima BiH i Sandžaka pravo da slobodno održavaju veze sa svojim vjerskim starješinama u Carigradu, i da je „sultan ostao suveren na teritoriji BiH“…a i da austrougarske trupe „drže svoje garnizone u Novopazarskom Sandžaku (u Priboju, Prijepolju i Bijelom Polju, koje je kasnije zamijenjeno Pljevljima) kao prostoru koji povezuje Srbiju i Crnu Goru radi osiguranja istočnih bosanskohercegovačkih granica.“[6]
Austrougarska je poštovala odredbe ove Konvencije ali je nastojala podsticati „dobrovoljne“ inicijative samih Bošnjaka da se odvoje od Carigrada. Tim inicijativama je stvarana psihološka priprema za kasniju definitivnu aneksiju BiH od strane Austrougarske, koja je i uslijedila 1908.godine. Porta je, nakon svih pritisaka, ipak, morala pristati na davanje „samouprave“ bosanskim muslimanima, pa je tako Šejh-ul-islam iz Carigrada 1882. godine imenovao sarajevskog muftiju Hilmi ef. Hadžiomerovića za vrhovnog Bosanskog muftiju, koji je bio ovlašćžten da imenuje muftije po većim mjestima. Ovo je podrazumijevalo i pravo Hadžiomerovića da može imenovati vjerske službenike i šerijatske sudije, a povjerio mu je i vrhovni šerijatski sud u Sarajevu. Ovu menšuru Šejh-ul-islama iskoristila je Austrougarska, pa je Car Franjo Josif, „na prijedlog jedne grupe muslimanskih prvaka“ muftiju Hadžiomerovića imenovao za reis-ul-ulemu muslimana u BiH. Na ovaj način se htjelo Bosni nametnuti samostalno vjersko vođstvo, koje se više ne bi oslanjalo na Šejh-ul-islama u Istanbulu. Austrougarska je pretpostavljala da se niko neće usprotiviti ovom imenovanju, jer je Hadžiomerović već dobio menšuru od Šejh-ul-islama iz Carigrada da bude Vrhovni muftija, što znači da je ispunjavao potrebne šerijatsko-pravne uslove za vrhovnog vjerskog poglavara, kojeg su Austrijanci tada nazvali reisom. Na taj način, austrougarska vlast je nastojala da potpuno odvoji bosanske muslimane od ingerencija Mešihata iz Carigrada. Hadžiomerović, shvatajući neminovnost situacije prihvatio je imenovanje i “zahvalio” austrougarskom caru na izboru, iako se nije slagao sa odvajanjem BiH od halifata. (Kao što je poznato austrougarskoj okupaciji BiH i odlukama Berlinskog kongresa, Bošnjaci BiH i Sandžaka – Pljevaljski muftija Šemsikadić, Plavljani i Gusinjani, su pružili oružani otpor).
Nakon smrti Hadžiomerovića, za reisa je imanovan 1893. godine Muhamed Teufik ef. Azabagić. Austrougarski Car je tada imenovao i članove Ulema medžlisa, kolektivnog tijela na čelu sa reis-ul-ulemom. [7] Treba napomenuti da Hadžiomerović nije dobio menšuru kao reis-ul-ulema, ali Porta nije ni protestvovala protiv njegovog izbora, jer mu je ranije već bila data menšura da bude Vrhovni muftija, što je za Portu bilo ispravnije, nego da je reis. Međutim, Porta je insistirala da drugi po redu reis – Azabagić, zatraži menšuru od Šejh-ul-islama, ali sada to Austrougarska nije dozvolila, već je islamsku zajednicu u BiH već bila ustrojila kao samostalnu. No, kasnije „nakon okončane borbe za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju i nakon aneksije BiH 1908.godine, Austrougarska nije imala više razloga da sprječava vjerske veze muslimana sa Mešihatom u Carigradu, pošto je to pitanje izgubilo politički i državno-pravni značaj“.[8] Nakon ovoga je Austrijski car 15. aprila 1908. Odobrio “Štatut za autonomnu upravu islamskih vjerskih i vakufsko-mearifskih poslova u BiH”. Na osnovu ovoga Štatuta je Hodžinska kurija, kao legitimno izborno tijelo, izabrala Mehmeda Džemaludina ef. Čauševića za reisa, a koji je, potom, imenovan carskim rješenjem. Reisu Čauševiću „Mešihat iz Carigrada je dostavio menšuru i veliko odlikovanje od halife ’Haremejni muhteremejna’ koje se dodjeljivalo samo izuzetnim alimima toga vremena“. [9]
Članom 51. Senžermenskog ugovora, kojim je okončan Prvi svjetski rat, obavezana je Država Srba Hrvata i Slovenaca na zaštitu manjina na svojoj teritoriji, što se odnosilo i na vjerske manjine. Na osnovu ovog ugovora sklopljen je dodatni Ugovor između glavnih savezničkih i udruženih sila i Države Srba, Hrvata i Slovenaca, čijim članom 10. su regulisana prava muslimana kao manjine. Iako su se Bošnjaci protivili samom nazivu „manjina“, jer su isticali da su narod a ne manjina i da su kao narod tretirani i u Austrougarskoj, ipak je ovaj ugovor bio važan i u pogledu vjerskih prava i sloboda muslimana i u pogledu organizacije Islamske zajednice. U pomenutom članu 10. ovoga ugovora posebno su potencirana prava i slobode muslimana. Taj član glasi: „Država Srba, Hrvata i Slovenaca pristaje da za muslimane, ukoliko se tiče njihovog porodičnog i ličnog statusa, donese odredbe koje dopuštaju da se ta pitanja reguliraju po muslimanskim običajima. Vlada SHS preduzet će korake da se naimenuje reis-ul-ulema“. [10]
Treba istaći da ovu svoju „obavezu da imenuje reis-ul-ulemu za cijelu državu, Kraljevina SHS nije ispunila, jer je to značilo uvođenje jedinstvene organizacije Islamske zajednice, za cijelu zemlju. Jedinstvenoj organizaciji IZ-e, usprotivio se i beogradski muftija, koji je proširio svoju nadležnost u na Crnu Goru, jer je 1923. godine ukinut položaj Velikog crnogorskog muftije“. [11]
Ugovorom o miru zaključenim između Kraljevine Srbije i Osmanskog carstva, u Carigradu 1.-14. marta 1914.godine, takođe su regulirana prava i obaveze muslimana na ustupljenim teritorijama. U članu 8. ovoga ugovora se kaže: „Glavnog muftiju“ (dakle ne reisa m.p.), „naimenovaće Njegovo veličanstvo kralj Srbije, između tri kandidata, izabrana od muftija Srbije i između njih, a ovi će se naročito radi toga sastati. Srpska vlada izvestiće o izboru glavnog muftije, preko svog Poslanstva u Carigradu, Šeik-ul-Islamat, koji će mu dostaviti menšur i murasele, čime se glavni muftija ovlašćuje da vrši svoje dužnosti i da, sa svoje strane da drugim muftijama Srbije pravo pravosuđa i donošenja fetava…muftije će vršiti još i pravosuđe, između muslimana, u pitanjima braka, razvoda braka, izdržavanja (nafaka), tutorstva, starateljstva, emancipacije maloljetnika, islamskih testamenata i postavljanje na mesto mutevelije (tevlijet)…Presude koje muftije budu izricale, izvršavaće nadležne srpske vlasti.“ [12] Nažalost, ni ovaj ugovor nije stupio na snagu jer ga je Srbija, ubrzo po potpisivanju, otkazala, pravdajući se da je Turska stupila u Prvi svjetski rat na strani sila osovine, tako da isti nije profunkcionisao i nije proizveo pravno dejstvo. Ovim su i de jure i de fakto prekinuti kontakti muslimana Srbije sa Osmanskom Turskom i Šejh-ul-islamom u Istanbulu. Međutim, iznesene činjenice su važne za obradu ove naše teme, jer govore o nepostojanju šerijatsko-pravnog utemeljenja današnjeg “Rijaseta i IZ-e Srbije”, već upravo znače pravo muslimana da biraju svog Glavnog muftiju u Srbiji, kako je to i učinjeno u današnjoj legalnoj IZ-i i Mešihatu u Srbiji.
Iz citiranog člana 10. Ugovora potpisanog između glavnih savezničkih snaga…, se da zaključiti da je reis, sa sjedištem u Sarajevu, imao de jure vlast na cijeloj teritoriji Kraljevine SHS, ali faktički je bio ometan da tu vlast vrši. Ovakvo stanje je trajalo sve do donošenja Zakona o Islamskoj vjerskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije 1930.godine, od kada se i u danas važećem Zakonu o crkvama i vjerskim zajednicama u Srbiji priznaje pravni subjektivitet IZ-e, iako je vidljivo iz citiranog člana 8. Ugovora o miru sa Osmanskom Turskom, da je Srbija svojom međunarodnom obavezom priznala IZ-u još odmah po završetku Balkanskih ratova 1914.godine. Iz ovoga se, takođe, razumije da, obzirom da nikada nije zaživjela obaveza iz navedenog ugovora o uspostavi rijaseta u cijeloj Kraljevini SHS, odnosno Srbiji, ni danas izabrani „Rijaset IZ-e Srbije“, nema svoj niti istorijski niti pravni osnov. Sa reisom Maglajlićem je 1930.godine, pokušano da se bosanska institucija reis-ul-uleme proširi na cijelu teritoriju Države SHS, prenošenjem njegovog sjedišta u Beograd, što je i učinjeno i trajalo do 1936.godine, kada je, na insistiranje dr Mehmeda Spahe predsjednika JMO – muslimanske političke partije, i potpisivanja „sporazuma M. Spahe i M. Stojadinovića, Islamska zajednica dobila ponovno autonomiju, a rijasetska stolica ponovo vraćena iz Beograda u Sarajevo“ [13], ali i dalje sa nadležnostima tog rijaseta na cijeloj terotoriji Jugoslavije.
U međuvremenu, od potpisivanja Senžermenskog ugovora 1919. pa do donošenja Zakona iz 1930.godine, vjerske poslove muslimana izvan BiH, tj. u Srbiji i Crnoj Gori, obavljalo je Ministarstvo vjera u Beogradu (u kojem je načelnik muslimanskog odjeljenja bio Hasan Rebac) a ne islamska zajednica, čime je, i de fakto i de jure, i na ovaj način prekinuta tradicionalnost islamske zajednice kao vjerske institucije muslimana u Srbiji. Zbog tog desetogodišnjeg prekida kontinuiteta IZ-e, pored svega rečenog, današnja novoformirana “IZ-a i Rijaset Srbije” ne posjeduju kontinuitet i tradicionalnost. U tom desetogodišnjem periodu je „vjerska organizacija Muslimana u Srbiji i Crnoj Gori, bila, ustvari, poseban dio državne uprave, delegiran da rješava bračne i neke imovinske poslove Muslimana.“ [14] Ovo je dokaz više da se Islamska zajednica u Sandžaku i Srbiji, danas, kao i uvijek ranije, treba vezivati za Rijaset u Sarajevu i da treba da bude njegov sastavni dio i u organizacionom i u duhovnom smislu, da bi bila valjana, te da bi imala vjersku tradicionalnost i kontinuitet na našim prostorima.
Svakom obrazovanijem pripadniku islama je jasno da pravo organizacionog i duhovnog povezivanja između islamskih zajednica sa prostora što većeg broja država (ako ne čitavog svijeta) je šerijatska obaveza. To nije ni u kakvoj suprotnosti sa savremenim evropskim i svjetskim integrativnim procesima. Naprotiv. Evropske države se integrišu u novi političko-ekonomsko-državni subjekt – Evropsku Uniju, otvaraju granice, koriste istu monetu, stvaraju jedinstveno tržište, jedinstven obrazovni prostor, jedinstvene bezbjednosne i policijske snage, jedinstvene političke strukture i sl. odričući se velikog dijela svog državnog suvereniteta. One to čine da bi lakše ostvarile proklamovane evropske slobode: protok roba, kapitala, ljudi, ideja, usluga. Ne postoji ni jedan opravdan, zdravorazumski razlog – za nepostojanje jedinstvene Islamske zajednice na prostoru, na primjer, bivših jugoslovenskih republika. Pogotovu, ako se ima u vidu da je na tom prostoru već jednom bila uspostavljena jedinstvena IZ-a. Ako bi smo stvari posmatrali šire, utvrdili bi smo, čak, da ne postoji ni jedan argument protiv ponovnog uspostavljanja institucije halife kao vjerskog poglavara svih muslimana svijeta, ako je i on već postojao do 1924.godeijne, i ako to i nalažu šerijatsko-pravni propisi. Katolička crkva u svijetu ima svog jedinstvenog poglavara Papu, i to ne izaziva nikakvo čuđenje. Pravoslavna crkva je, takođe jedinstvena crkva u svijetu. „Srpska pravoslavna crkva je jedna od pomesnih pravoslavnih crkava i zajedno sa ostalim crkvama čini jedinstvenu Crkvu. Svoju autokefalnost Srpska pravoslavna crkva stekla je inicijativom Svetog Save 1219. Danas, ona je u rangu patrijaršije i ima eparhije i parohije u Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, zatim u ostalim republikama bivše Jugosalvije, kao i u Evropi, Severnoj Americi, Australiji i svuda gdje žive pravoslavni Srbi.“ [15] Islam je danas jedina od objavljenih religija koja, nasuprot svojih strogih univerzalističkih principa o jedinstvu umeta i šerijata, nema jedinstvenu institucionalnu i organizacionu strukturu, jedinstveno duhovno središte i zajedničkog imama – hlifu.
Međunarodni dokumenti koji regulišu zaštitu ljudskih i manjinskih prava, kako individualnih tako i kolektivnih, sugerišu državama potpisnicama pospješivanje prekogranične saradnje pripadnika manjina, manjinskih naroda i njihovih organizacija. Integrativni tokovi na svim poljima i u svim segmentima savremenog ljudskog društva su pozitivan trend danas u svijetu. U članu 17. st. 1. Okvirne konvencije Savjeta Evrope o pravima nacionalnih manjina (1995.), se kaže: „Ugovornice se obavezuju da ne ometaju pravo pripadnika nacionalnih manjina da osnivaju i održavaju slobodne i miroljubive kontakte preko granice sa licima koja zakonito borave u drugim državama, posebno onim s kojim imaju zajednički etnički, kulturni, jezički ili vjerski identitet ili zajedničko kulturno nasleđe.“ [16] U članu 18. st. 2. iste Konvencije se, čak, govori o obavezi država da pospješuju ovu prekograničnu saradnju manjina: „Gdje je potrebno ugovornice će preduzeti mere za podsticaj prekogranične saradnje“. [17] Također, u članu 2. st. 5. Deklaracije UN o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, vjerskih i jezičkih manjina (1992.), se kaže: „Pripadnici manjina imaju pravo da osnivaju i održavaju, bez bilo kakve diskriminacije, slobodne i miroljubive kontakte sa drugim pripadnicima svoje grupe, sa pripadnicima drugih manjina kao i prekogranične kontakte sa građanima drugih država sa kojima su u vezi na osnovu nacionalnih ili etničkih, verskih ili jezičkih veza“. [18]
Iako se u citiranim dokumentima formalno govori o individualnim a ne o kolektivnim pravima, i o pravima manjina i grupa a ne naroda, ipak, među teoretičarima međunarodnog prava je nesporno da se vjerska prava, u prekograničnim vezama i uopšte kada se koriste „u zajednici sa drugima“, mogu koristiti jedino kao kolektivna prava, što se u posljednje vrijeme naročito omogućava manjinama-grupama-narodima i putem potpisivanja bilateralnih ugovora među državama. [19] U Članu 27. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima (1966.) se govori o tome da „lica koja pripadaju etničkim, verskim ili jezičkim manjinama ne mogu biti lišena prava da u zajednici sa drugim članovima svoje grupe imaju svoj sopstveni kulturni život, ispovedaju svoju sopstvenu veroispovest i obavljaju verske dužnosti, ili da upotrebljavaju svoj sopstveni jezik“. [20]
Sve gore izneseno, pogotovo kada su Bošnjaci kao narod u pitanju, iako se u citiranim dokumentima spominju manjine a ne narodi, ide u prilog održavanju i daljem razvijanju postojećeg duhovnog i organizacionog jednistva i saradnje između IZ-e i Mešihata u Srbiji, s jedne, i IZ-e i Rijaseta u BiH s druge strane, te sa Sarajevom kao duhovnim i kulturnim središtem svih Bošnjaka.
Reference:
(5) Enes Durmišević: Uspostava i pravni položaj Rijaseta IZ-e u BiH 1882-1899, Sarajevo, 2002, str.33-34.
(6) Ibidem, str. 34.
(7) Mustafa Imamović: Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1997. str. 364-366. i Fikret Karčić: Opšti pogled na istorijat muftijske službe kod nas, Takvim, Sarajevo, 1987.str.119.
(8) Enes Durmišević: Ibidem, str. 127.
(9) Ferhat Šeta: Reis-ul-uleme u BiH i Jugoslaviji od 1882. do 1991.godine, Sarajevo, 1991., str. 34.
(10) Dr. Boris Krivokapić: Zaštita manjina u međunarodnom i uporednom pravu, Ministarstvo SCG za ljudska i manjinska prava, Tom I, Beograd, 2004. str. 479.
(11) Enes Durmišević: Uspostava i pravni položaj Rijaseta Islamske zajednice u BiH, Sarajevo, 2002, str. 136.
(12) Dr. Boris Krivokapić: Ibidem, str. 456.
(13) Prof. dr Kemal Hrelja: Islamska zajednica u Republici BiH, Sarajevo, 1994. str. 9.
(14) Ibidem, str. 136.
(15) Srpska pravoslavna crkva, http://sr.wikipedia.org/ (2007).
(16) Boris Krivokapić: Manjine u medjunarodnom pravu, Prometej, Beograd, 2006., str. 216.
(17) Ibidem.
(18) Ibidem, str. 162.
(19) Ibidem, str. 91
(20) Ibidem, str. 87.
Autor: Dr. Harun Hadžić
