Apstrakt: Postoji ne mali broj pripadnika bošnjačkog naroda koji smatraju da je nepotrebno, neutemeljeno i čak štetno međusobno nacionalno i vjersko uvezivanjue Bošnjaka na njihovim životnim autohtonim prostorimna. S druge strane, postoji mnogo veći broj onih koji smatraju da su Bošnjaci jedan narod i da treba da jačaju svoje nacionalno, političko, vjersko, kulturno i svako drugo jedinstvo i zajedništvo, u cilju svog opstanka i daljeg svekolikog napretka i razvoja. Ovaj članak ima namjeru da potkrijepi tvrdnje koje idu u prilog bošnjačkog zajedništva.
Ključne riječi: Bošnjaci, narod, historija, jedinstvo, zajedništvo, vjera, Sandžak, Bosna, Islamska zajednica.
Historijski aspekt
Kakve su bile duhovne, nacionalne i teritorijalne veze Bošnjaka Sandžaka i samog Sandžaka kao regije, sa Bošnjacima u BiH i Bosnom, ukratko ćemo iznijeti u nastavku ovog odjeljka.[1] Naime, u historijskoj nauci je nesporno da je etničko formiranje Bošnjaka u Sandžaku teklo i prožimalo se uporedo sa etnogenezom bosanskih Bošnjaka, što je bilo olakšano činjenicom da je Sandžak, stoljećima, bio dio Bosanskog pašaluka tako da su sandžački i bosanski Bošnjaci do danas ostali etnogenetska i nacionalna cjelina. Kada govorimo o današnjem Sandžaku misli se na onaj prostor koji je 1877. izdvojen iz Bosanskog i pripojen Kosovskom vilajetu, a koji je odlukom Berlinskog kongresa 1878. i Berlinskim mirovnim ugovorom i dalje ostao u sastavu Osmanskog carstva kao međuprostor između Bosne i Hercegovine, tada okupirane od strane Austro-Ugarske na jednoj, te kneževine Srbije, Kosova i Crne Gore, na drugoj strani. Sandžak je obuhvatao 11 tadašnjih kaza (srezova): Pljevlja (Taslidžu), Priboj, Prijepolje, Donji Kolašin, Bijelo Polje (Akovo), Berane, Rožaje, Novi Pazar, Sjenicu, Novu Varoš i Mitrovicu.
U sastav Bosanskog ejaleta, kasnijeg vilajeta, odnosno Novopazarskog Sandžaka, do 1868. nalazila se i Gusinjska kaza, koja je 1836.godine imala status kapetanije. Ona je 1867.godine izdvojena iz Bosanskog i pripojena Kosovskom vilajetu.
Kada je u periodu između 1578. i 1584.godine osnovan Bosanski pašaluk, Novopazarski vilajet je postao najisturenija oblast ovog Pašaluka a Novi Pazar je bio najveći grad u Bosanskom Sandžaku. Prema podacima deftera iz 1528. Novi Pazar je imao 221 kuću, a u isto vrijeme Sarajevo je imalo 119 kuća. Kasnije se situacija mijenja u korist Sarajeva ali će Novi Pazar, sve do 1877. kada će izaći iz sastava Bosanskog pašaluka, biti drugi po veličini grad u tom Pašaluku.
Krajem 18. stoljeća, Porta odlučuje da iz političkih, strateških i ekonomskih razloga izvrši novu administrativno-teritorijalnu podjelu. Ona 1790.godine osniva novu administrativno-teritorijalnu jedinicu pod imenom Novopazarski sandžak, koji i dalje ostaje u sastavu Bosanskog pašaluka. Sandžak je tada obuhvatao slijedeće nahije: Novi Pazar, Stari Vlah i Novu Varoš sa Sjenicom, Kosovsku Mitrovicu i Trgovište (Rožaje). Kao takav postojao je do 1817.godine, kada je privremeno ukinut, a njegova teritorija uključena u Bosanski sandžak.
Na osnovu hatišerifa iz 1833. Srbiji je pripao jedan dio starovlaških naselja i jedan dio Novopazarskog sandžaka, poznatog pod imenom Brvenik. Prema ovoj administrativno-teritorijalnoj podjeli izvršenoj 1850/52.godine, umjesto pašaluka uvedeni su vilajeti, a umjesto sandžaka – kajmekamluci. Bosanski vilajet je tada podijeljen na šest kajmekamluka koji su nazvani po imenima starih istoimenih sandžaka. Jedan od njih je bio Novopazarski kajmekamluk, čije je sjedište bilo u Sjenici, iako je Novi Pazar po svemu bio glavno središte ove oblasti. Novopazarski kajmekamluk se dijelio na slijedeće mudirluke ili nahije:
1. Novi Pazar sa Kosovskom Mitrovicom,
2. Višegrad,
3. Sjenica,
4. Akovo (Bijelo Polje sa Bihorom),
5. Trgovište sa Rožajama,
6. Nova Varoš.
Nakon bitke na Grahovu 1858. utvrđena je mirovnim ugovorom nova crnogorsko-turska granica u korist Crne Gore koja je, između ostalog, dobila dio teritorije Novopazarskog sandžaka, to jest dio Gusinjskog kadiluka, zahvatanjem dijela Limske doline na prostoru oko rijeke Zlorječice, koji se od tada naziva Gornje Vasojeviće. Tako se jedna trećina beranske kotline našla u sastavu Crne Gore. Ova administrativno-teritorijalna podjela je trajala do 1865.godine, kada su kajmekamluci promijenili ime u sandžake ili live. Po ovoj reorganizaciji Pljevaljski kajmekamluk je izdvojen iz Hercegovine i priključen Novopazarskom sandžaku koji se sastojao od slijedećih kaza (srezova): Novi Pazar, Nova Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje (Akovo) sa Bihorom, Kosovska Mitrovica, Berane, Kolašin, Trgovište, Gusinje. U kazi Nova Varoš se kao nahija pominje Priboj, u kazi Novi Pazar pominje se Banjska, u kazi Bijelo Polje pominje se nahija Vranješ, a u kazi Gusinje nahija Plav. Kaza Berane je nosila drugo ime – Vasojevići.
Godine 1872. iz Bosanskog pašaluka je ponovo izdvojen Novopazarski sandžak, kome je priključen i Niški sandžak. Na ovaj način je obrazovan poseban Novopazarski vilajet.
Već 1877.godine, dakle pred Berlinski kongres, Novopazarski sandžak je izdvojen iz Bosanskog pašaluka (vilajeta) i priključen novoformiranom Kosovskom vilajetu koji je obrazovan iste godine. Novopazarski sandžak se tada sastojao od slijedećih kaza: Novi Pazar, Bijelo Polje i Bihor, Berane, Mitrovica, Rožaje, Pljevlja, Kolašin, Prijepolje, Nova Varoš, Sjenica i Priboj. Sjedište mu je bilo u Sjenici. Odlukama Berlinskog kongresa terotorija Novopazarskog Sandžaka je još jednom umanjena. Tim odlukama Kneževini Crnoj Gori je pripao grad Kolašin, još jedna trećina beranske kotline, te Plav i Gusinje. No Plavljani i Gusinjani su pobjedom nad crnogorskom vojskom u bici na Nokšiću 1879.godine, pod vođstvom Alipaše Gusinjskog, spriječili da se odluke Berlinskog kongresa sprovedu na njihovom prostoru.
Već smo ranije pomenuli nastojanja Austro-Ugarske da okupacijom Bosne i Hercegovine, nakon Berlinskog kongresa, uspostavi uticaj i nad Sandžakom. Ona je to činila iz sopstvenih razloga – da bi spriječila jačanje i ujedinjenje dvije slovenske države – Srbije i Crne Gore. Međutim, s druge strane, takva politika je omogućavala Bošnjacima Bosne i Sandžaka da održavaju svoje legitimne historijske veze, shodno Carigradskoj, odnosno Novopazarskoj konvenciji iz 1879. Ta konvencija je omogućavala nacionalne veze i duhovno jedinstvo Bošnjaka u BiH i Sandžaku, kao i duhovnu nadređenost Šejh-ul-islama iz Istanbula i dobijanje njegovih manšura za vjerske funkcionere u BiH i Sandžaku.
Veze i saradnja Bošnjaka Sandžaka i BiH se, kasnije, takođe neprekidno nastavljaju kroz Kraljevinu SHS, zatim Kraljevinu Jugoslaviju, onda bivšu SFRJ, pa sve do današnjih dana. Te veze su se odvijale na mnogim poljima, a za nas u ovom prikazu su naročito važne istorijske duhovne veze i organizaciono jedinstvo IZ-e u Sandžaku i Srbiji, sa IZ-om u BiH i Rijasetom u Sarajevu. I, što je posebno važno istaći, Sandžak je, tokom svog postojanja očuvao bošnjačku vjersku i nacionalnu supstancu, dakle, permanentno je kroz istoriju imao značajan broj stanovnika – pripadnika vjere islama, odupro se planiranom zatiranju Bošnjaka i opstao. Jedini je turski sandžak koji opstaje do današnjih dana. Drugi krajevi Srbije i Crne Gore skoro da su potpuno očišćeni od muslimana, a džamije i drugi vjerski objekti su uništeni. Ovo je dokaz više da duhovno središte muslimana i njihove IZ-e, danas, u Srbiji, po prirodi stvari ne može biti Beograd, već upravo Novi Pazar i Sandžak koji su povezani sa Rijasetom u Sarajevu.
Da bi smo imali predstavu o kakvom se broju muslimana u Sandžaku radilo, u presudnim istorijskim trenucima, i pored neprekidnog iseljavanja, ratova i raznih nestabilnosti i turbulencija, u narednoj tabeli navodimo podatke iz popisa stanovništva izvršenog u vrijeme Berlinskog kongresa, tj. 1878.godine, po srezovima:[2]
Naziv sreza (kaze) Broj muslimana Broj hrišcana
Pljevlja 12.080 10.965
Bijelo Polje 20.236 6.000
Prijepolje 6.000 10.344
Kolašin 7.732 4.642
Sjenica 13.158 7.952
Nova Varoš 2.808 7.000
Novi Pazar 18.904 15.102
Berane 1.000 7.000
Rožaje 8.430 2.500
Ukupno 90.348 71.505
Tabela: Broj muslimana u Sandžaku po popisu iz 1878.
Radi istorijske komparacije broja bošnjačkog stanovništva u Sandžaku i BiH, navodimo i podatak da je „Prema prvom austrougarskom popisu iz 1879. živjelo u BiH 448.613 Muslimana, to jest 38,73% njenog stanovništva. Taj postotak pao je do 1910.godine na 32,25%.“[3] No, iako je procentualna zastupljenost Bošnjaka u ukupnom stanovništvu BiH, bila manja, u apsolutnom iznosu broj bošnjačkog stanovništva te 1910.godine, je bio povećan i iznosio je „612.912 duša“.[4]
Reference:
(1) O ovome historijskom osvrtu podaci uzeti sa zvaničnog sajta Mešihata IZ-e u Novom Pazaru i Rijaseta u
Sarajevu (2007); iz brošure – E. Pelidija, M. Maglajlić, R. Mahmutćehajić: Bosna i Bosanski Muslimani – Muslimani u Sandžaku, sveska II. Sarajevo, 1992.; kao i knjige prof. dr Mustafe Imamovića: Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1997.
(2) Ejup Mušović: Muslimansko stanovništvo Srbije od pada Despotovine (1459) i njegova sudbina, Slovo, Kraljevo, 1992. str. 154.
(3) Prof. dr Kemal Hrelja: Islamska zajednica u Republici BiH, Sarajevo, 1994. str. 7.
(4) Ibidem.
Autor: Dr. Harun Hadžić
