Četnici Draže Mihailovića u Pribojskom srezu tokom Drugog svjetskog rata ubili 4.000 Bošnjaka

Dolazak okupacionih snaga u Priboj i formiranje četničkih jedinica

Nakon kapitulacije jugoslovenske kraljevske vojske, Nijemci okupiraju Sandžak u aprilu 1941. godine. Za kontrolu nad Sandžakom bori se i novoformirana ustaška tvorevina tzv. „Nezavisna Država Hrvatska“ (NDH). Po odobrenju njemačkih vlasti ustaške snage dolaze početkom maja 1941. godine na teritoriju Pribojskog, Pljevaljskog, Novovaroškog, Prijepoljskog, a sredinom juna, i Sjeničkog sreza. Vojnici NDH su ostali na teritoriju ovih srezova sve do 07. septembra 1941. godine. Tada su Bošnjaci od okupacionih snaga tražili oružje za odbranu od četnika Pavla Đurišića i Draže Mihailovića. Na početku rata Nijemci, Italijani i ustaše nisu dozvoljavali Bošnjacima da se vojno organizuju. Uslovi za njihovo samoorganizovanje se počinju stvarati tek povlačenjem ustaških oružanih snaga iz Sandžaka početkom septembra 1941. godine. Tako je formirana Muslimanska milicija na čelu sa Ćamilom Hasanagićem iz Priboja. Ćamilova milicija  je, do oktobra 1943. godine bila slabo naoružana, pa su zbog toga četnici u februaru 1943. i mogli da pobiju toliko naroda u bošnjačkim  selima oko Priboja. Nedovoljan otpor u Pribojskom kraju pružio je Kahro Šuman iz Zabrnjice a u Pljevaljskom Hasanbegović Asim i njegov zamjenik Hamdija Kriještorac sa svojom novoformiranom milicijom na Meljaku.

Uz prećutnu saglasnost Italijana Dražini četnici detaljno uništavaju sva muslimanska sela Pribojskog sreza

   Odlaskom Nijemaca na Ruski front navedene gradove napuštaju i ustaše, pa u Priboj dolaze italijanske okupacione jedinice. Italijanski komandant major Nani je sa nepovjerenjem gledao na Ćamilovu miliciju u Priboju pa je, kao pandan njoj, u januaru 1942. godine, formirao četničku jedinicu. Duhovni otac pribojskih četnika bio je pravoslavni sveštenik prota Mihailo Jevđević. Za komandanta Pribojske četničke brigade izabran je pravnik Miodrag Mita Prijović. Njegovi zamjenici bili su Risto Popović i Ćiro Dimitrijević. Od ulaska Nijemaca i ustaša u Priboj 14. aprila 1941., pa do njegovog oslobođenja 12. januara 1945. godine, Priboj je 13 puta mijenjao vlast. Naizmjenično su smjenjivali Nijemci, ustaše, Italijani, četnici, partizani i na kraju Ćamilova milicija.

   Priboj je imao veoma važan strateški značaj, jer se nalazi na tromeđi Crne Gore, Bosne i Srbije. Draža Mihailović je u svojim „Instrukcijama“ iz decembra 1941. godine  kao glavni zadatak postavio „uništenje muslimanskog stanovništva Sandžaka i Bosne“ što je u prvom redu značilo osvajanje i likvidacija većinskog bošnjačkog stanovništva tzv. Tromeđe čime bi se direktno spojile Crna Gora i Srbija. Zbog toga su Priboj, Nova Varoš i Pljevlja bili prvi na udaru i srbijanskih i crnogorskih četnika. Priboj je jedini grad u Polimlju i sjevernom Sandžaku koji se nalazio na željezničkoj pruzi uskog kolosijeka, povezan preko Međeđe sa Sarajevom i Bosnom i Hercegovinom, a preko Međeđe, Višegrada i Užica sa Srbijom.    

   Osokoljeni pasivnim držanjem Italijana u istočnoj Bosni, četnici počinju da izvode masovne pokolje u Pribojskom kraju. Od novembra 1941. do 27. februara 1942.godine oni su u prvom talasu izvršili tri pokolja na prostoru rijeke Uvac, planine Metaljke, Kopren Dola i opštine Sastavci. U drugom združenom napadu izvedenom od februara do aprila 1943. godine četnici Pavla Đurišića, Vojislava Lukačevića i Mita Prijovića ubijaju sve što je bošnjačko a njihova sela pljačkaju i pale. Prvi pokolj bošnjačkog civilnog stanovništva Pribojske opštine dogodio se novembra 1941. godine., kada su četnici brigade „Bajo Pivljanin“ na planini Metaljki zaklali 35 Bošnjaka koji su bili vezani žicom. Drugi pokolj izvršen je početkom januara 1942. godine kada je krvolok Mirko Ikonić sa svojim odredom poklao 50 Bošnjaka u Kopren Dolu. Treći i najveći pokolj u Pribojskoj opštini dogodio se 27. januara 1942. godine a izveo ga je četnički komandant Miloš Borović uz pomoć Gojka Krezovića. Oni su tada zapalili 10 bošnjačkih sela na području Zabrnjice i Zaostra a njihovo stanovništvo na okrutan način pobili.

   U drugom zločinačkom talasu, od februara do aprila 1943., ponavlja se krvavi scenario. O ovome pokolju dosta stidljivo i veoma kratko piše i Svetislav Sveto Purić (1922) u svojoj knjizi „Pribojski kraj“ izdatoj 2011. godine u Beogradu. Skoro trećina sadržaja ove knjige posvećena je Muslimanskoj miliciji Ćamila Hasanagića u Priboju koju predstavlja zločinačkom i navodno odgovornom za sva stradanja u srpskim selima Pribojskog kraja što ne odgovara istini, jer su tokom čitavog rata u Pribojskom srezu ustaše ubili 11 a pripadnici Muslimanske milicije 6 Srba. On navodi da je u tom kraju ubijeno preko hiljadu Muslimana. Obzirom da se, kao pripadnik partizanskog pokreta, za sve ratne godine nalazio u Pribojskom kraju, morao je znati da je broj od 1000 ubijenih Bošnjaka svjesno umanjen a da je stvarna cifra oko 4000 ubijenih Bošnjaka što pokazuje i istraživanje Safeta Hadžibegovića iz Beograda. Navedeni Svetislav Purić u svojoj knjizi, na strani 145 piše:

   „Poznato je da su četničke horde počinile velike zločine paleći muslimanska sela sa lijeve strane rijeke Lim, izuzev Čitluka i jednog dijela Kalafata. Izgorjelo je preko stotinu domova i streljano preko hiljadu mladih i starih ljudi. Opljačkano je svo pokućstvo, poljoprivredni alat, žito i sva stoka. Oni koji su uspjeli da spasu goli život sklonili su se u Priboj, a od strane Italijana prisiljavani su i terani da se sele iz Priboja. Pod pritiskom i pojavom epidemije „pegavog“ tifusa morali su da odu – neki za Kosovo a neki za Bosnu, gdje su ostali do završetka rata.“

   U opštini Priboj od 1941. do 1945. godine postojala su tri četnička odreda: Javorski, pod komandom Mića Manovića iz sela Batkovića. Ovaj odred je pokrivao 70% terena gdje je živjelo bošnjačko stanovništvo. Drugi odred je Bićki, pod komandom Dikana Novakovića iz sela Kasidola. I treći odred je Banjski, pod komandom Dušana Rakovića iz sela Banje na desnoj obali rijeke Lim. Navedena tri četnička odreda su zajedničkim snagama izvršili pokolje u 56 bošnjačkih sela i zaseoka Pribojskog kraja.

   Pada u oči da četnički vojvoda Pavle Đurišić u svom izvještaju Draži ne pominje Pribojski srez. Đurišićev izvještaj je poznat historijski izvor, publikovan i citiran mnogo puta. To je i uslovilo da februarski pokolj u Pribojskom srezu ostane skoro nepoznata historijska činjenica. Mogući razlog nepominjanja Pribojskog sreza u Đurišićevom izvještaju i Mihailovićevoj zapovjesti za izvođenje operacija, možda je uslovljen time što u tom srezu nisu postojale organizovane snage Muslimanske milicije u to vrijeme, za razliku od tri susjedna sreza koja se pominju u izvještaju.

   Međutim, moramo istaći nekoliko izuzetaka, odnosno autora, koji su pisali o najvećem četničkom pokolju na području Srbije. To je Danilo Knežević u knjizi „Prilog u krvi. Pljevlja 1941-1945.“, objavljena 1969. godine u Pljevljima. Drugi autor je Radoje Pajović, koji je 1969., u knjizi: „Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943.“, prvi od svih historičara iznio zaključak da je februarski pokolj „Nesumnjivo jedan od najvećih zločina koji su četnici počinili u jednom mahu u toku rata.“ Međutim, ni Pajović nije primetio da su se navedeni zločini odigrali i u Pribojskom srezu. Vladimir Dedijer i Antun Miletić su 1990. godine u Sarajevu objavili Zbornik dokumenata o zločinima nad Muslimanima u toku Drugog svjetskog rata pod nazivom „Genocid nad Muslimanima“. Ipak, ni u ovom zborniku nisu objavljeni podaci o masovnim ubistvima u Pribojskom kraju. O groznim zločinima koje su počinili četnici Vojislava Lukačevića i Vuka Kalaitovića u pribojskim selima početkom februara 1943.g. opisuje preživjeli svjedok Nuradin Ašćerić iz sela Zaostro. Ovaj zapis je objavljen 1993. u knjizi „Ratne tragedije Muslimana“, autora Safeta Bandžovića. Tek 1996. godine, sa pojavom knjige prof. Smaila Čekića, pod naslovom „Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu“, po prvi put je publikovan poimenični spisak stradalih Bošnjaka sa područja Priboja. Riječ je o spisku od 1547 žrtve, među kojima je navedeno 650 djece do 15 godina starosti. Taj dokumenat predstavlja najznačajniji izvor o dimenzijama zločina tzv. Jugoslovenske vojske u otadžbini, odnosno četnika u Pribojskom srezu.

   Džemail Arnautović (1926), istraživač iz Priboja je u periodu od 1962-1965., uz pomoć 112 saradnika-dobrovoljaca, istražio svaku bošnjačku kuću i porodicu u 56 sela Pribojskog sreza i objavio tačan broj i imena žrtava stradalih u Drugom svjetskom ratu od četničke ruke. Arnautovićeva lista sadrži imenom i prezimenom 2.473 bošnjačke žrtve. (Podaci su objavljeni u Arnautovićevoj knjizi „Aktuelni događaji iz bliže i dalje prošlosti“, objavljene u Prijepolju 2005. godine.) Međutim, ni ove dvije posljednje knjige nisu izazvale pažnju srpskih historičara koji poučavaju istoriju Ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića, ili uopšte historiju Srbije od 1941-1945.

   Zbog svega navedenog objektivni spski intelektualac Milan Radanović u svom tekstu “Belina u srpskoj istoriografiji“ navodi zaključak da je:

„Zahvaljujući navedenim okolnostima, srpska istoriografija propustila je da konstatuje nekoliko važnih činjenica: februarski pokolj u Pribojskom kraju predstavlja najmasovniji zločin na tlu Srbije južno od Save i Dunava koji su počinili pripadnici neke domaće formacije u kratkom razdoblju nad stanovništvom jednog sreza. Zapravo, navedeni pokolj predstavlja jedan od najmasovnijih zločina na tlu Srbije i Jugoslavije tokom rata. Tim više jer ni broj od 2.379 poimenice poznatih žrtava zločina četničkog pokreta na području Priboja – nije konačan. U pripremi je knjiga Safeta Hadžibegovića, istraživača iz Beograda, u kojoj će biti objavljeni poimenični podaci za 3.708 Muslimana sa područja Pribojskog sreza koje su tokom rata ubili četnici. Predstavnici srpske revizionističke istoriografije odnose se prema pokolju na teritoriji četiri sreza (Pljevlja, Čajniče, Foča i Priboj) februara 1943. kao prema događaju gdje  su četnici bili primorani da uzvrate na prethodne napade muslimana na srpska sela decembra 1942.“ Četničke zločine pravdaju autori Kosta Nikolić, Miloslav Samardžić i drugi… Povest stradanja, bekstva od pogroma i izbeglištva Muslimana Pribojskog sreza tokom Drugog svetskog rata još uvek nije napisana. Protok vremena dodatno je otežao mogućnost rekonstrukcije jednog takvog kolektivnog iskustva. Ipak, pokolj nad muslimanskim stanovništvom u Pribojskom kraju početkom februara 1943. nije evidentiran ni u jednoj istoriografskoj publikaciji koja je posvećena istoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata. Nakon 1996, kada je objavljen prvi, nepotpuni, spisak žrtava četničkog pokolja u Pribojskom srezu, ali i nakon 2005, kada je objavljen dopunjeni spisak, ne postoji opravdanje za tu vrstu propusta. Pročetnički istoriča­ri jednostavno ignorišu najmasovniji zločin koji je tzv. Jugoslovenska vojska u otadžbini (čitaj četnici) počinila tokom rata.“ (Odlomak iz teksta objavljenog 20. marta 2016. na Portalu Kulturne mreže Jugoistočne Evrope.)

ŽIVE LOMAČE

U SELU ZABRNJICI I ZASEOKU DOLOVI U PRIBOJSKOJ OPŠTINI

   Nakon što su zapalili džamiju i skoro sve kuće u Zabrnjici, četnici su počinili i dva velika zvjerstva- spalivši preko 80 živih Bošnjaka u selu Zabrnjica i zaseoku Dolovi kod Priboja. Prva živa lomača desila se 24. januara 1942. godine u kući Jusa Terzića iz Zabrnjice, kada je zapaljeno 40 ljudi, a druga- godinu dana kasnije, 05. februara 1943., u obližnjem zaseoku Dolovi, u kući Mehmeda Homovića, u kojoj je uz najveće muke izgorjelo njih 43. Imena spaljenih žrtava u selu Zabrnjici, u kući Jusa Terzića, djelimično su navedena u knjizi Džemaila Arnautovića, a spaljeni bošnjački civili u zaseoku Dolovi, u kući Mehmeda Homovića, ne nalaze se na spisku pomenutog istraživača. O živim lomačama iz Zabrnjice i Dolova danas svjedoči Refija Terzić (1951), unuka zapaljenog starca Jusa Terzića. Sa njom je autor Crnovršanin, u julu 2016.godine, napravio opširan intervju na tu temu. Gospođa Refija Terzić tvrdi da stradanje bošnjačkog stanovništva Pribojskog sreza nikada nije ni prestalo. To je pokazao i posljednji rat kada su 22. oktobra 1992., četnici Milana Lukića iz Višegrada, upali na teritoriju Srbije i iz autobusa koji je saobraćao na liniji Sjeverin- Priboj oteli 16 Bošnjaka, odveli ih u Višegrad, ubili i bacili u rijeku Drinu.

   Četnici su se pri kraju Drugog svjetskog rata samo preobukli u partizane i  pritajili. Zauzeli su dobre pozicije u Titovoj Jugoslaviji i počeli nove progone Bošnjaka. Proganjali su one koji su znali ko su počinioci zločina. I njenog oca Aliju (1918-1994) su proganjali do smrti. Natjerali su ga da, u svom dvorištu, na mjestu gdje se nalaze kosti 40 spaljenih Bošnjaka, podigne štalu i da zaboravi šta se desilo! Ova štala još uvijek stoji u dvorištu Refijinine porodične kuće u Zabrnjici, a najveća joj je želja da se ona sruši, da se klanja dženaza namaz, i da se na tom mjestu podigne spomenik. Zarad istine i historije, zarad novih pokoljenja.

Autor: Dr. Harun Crnovršanin