Autonomija Sandžaka – historijski i politički kontekst

Novopazarski Sandžak ili kako je danas uobičajeno reći samo Sandžak je historijska pokrajina koja obuhvata jugozapadni dio današnje Republike Srbije i sjeverni dio današnje Republike Crne Gore. Ova historijska pokrajina se tokom svog dugog postojanja razvila u posebnu geopolitičku, kulturno-historijsku, etničko-konfesionalnu i administrativno-teritorijalnu cjelinu, sa upravnim i kulturnim središtem u Novom Pazaru.

Da bi bolje shvatili mnoge savremene događaje, neophodno je vratiti se u duboku i daleku prošlost Sandžaka. U Raškoj županiji i u Bosni Kulina bana, od 12. stoljeća egzistirali su bogumili. Takodjer, arheološka istraživanja potvrdjuju da su Iliri na ovim prostorima dominantno bili prisutni približno 4.000 godina. Od poslednjih decenija XII stoljeća do kraja XIII stoljeća ovo područje je bilo centralni dio srednjovjekovne srpske države. Kralj Milutin, koji je stupio na prijestolje na Deževskom saboru 1282. godine, izlazeći u susret željama osnažene srpske vlastele, prenio je prijestolnicu iz ovih krajeva u Paune kod Prištine, a zatim u Skoplje. Od 1373. godine u sastav bosanske države ulazi značajan dio kasnijeg Novopazarskog Sandžaka.

Samo sedam godina nakon bitke na Kosovu, lokalni organi osmanske vlasti uspostavili su odredjene forme dogovaranja i medjusobne korespodencije sa Dubrovačkom Republikom, sa područja koje se kasnije formiralo kao Novopazarski sandžak. Maja 1455. godine izvršen je popis sela i imanja cijele oblasti, koja će biti poznata pod nazivom Krajište Isa-bega Ishakovića, u čiji sastav će ući i novopazarska oblast. U sastavu Bosanskog sandžaka Novi Pazar je dobio poseban status. Elemente te posebnosti nalazimo u Kanun-nami Bosanskog sandžaka, odnosno vilajeta iz 1516. godine. 1865. godine donijeta je uredba o organizaciji vilajeta, koja je 24. juna 1867. godine djelimično izmijenjena, kojom je izmedju ostalog predvidjeno da se Taslidža (Pljevlja), Prijepolje, Priboj i Kolašin izdvoje iz Hercegovačkog i udju u sastav Novopazarskog sandžaka.

Nacionalno budjenje Bošnjaka-muslimana

Za razliku od Evrope gdje se nacionalni pokreti vezuju za Francusku revoluciju, ili Madjarske i Srbije koje svoj nacionalni pokret vezuju za seljačko-agrarno pitanje,  nacionalno budjenje Bošnjaka programski je oformljeno na skupu bosanskih prvaka i kapetana održanom od 20. januara do 5. februara 1831. godine, a realizirano u oružanoj borbi za autonomiju BiH u sastavu Osmanskog Carstva, koja je vodjena od juna 1831. godine do juna 1832. godine, poznata kao pokret Bosanaca za autonomiju pod vodjstvom Huseina-kapetana Gradašćevića. Osnovni programski ciljevi i zadaci tog pokreta izraženi su u njihovim zahtjevima u kojima su izmedju ostalog istakli: „ da se dopusti uvodjenje autonomne vladavine i da se poglavica bira izmedju Bosanaca. Gušenjem ovog pokreta nanose se nesagledive posledice borbi Bošnjaka na putu nacionalne samobitnosti sa svim refleksijama koje proizilaze iz toga.

Berlinski kongres – odvajanje Sandžaka od BiH

Berlinskim kongresom Srbiji i Crnoj gori je kao uslov za priznanje nametnuta obaveza zaštite vjerskih prava manjina. I prije sticanja svoje nezavisnosti, ove države su bile posebice zainteresovane da osvoje Sandžak kako bi se preko ove teritorije neposredno povezale. Srbi su pisali daje Sandžak za osmansku državu slijepo crijevo, a za Srbiju pupak. Austrijanci su, pak, smatrali daje Sandžak za Bosnu “isto što i posjedovanje Bosfora za Crno more “.

Muslimanski živalj u Sandžaku bio je, itekako, svjestan da su Srbija i Crna Gora izuzetno zainteresovane za teritoriju Novopazarskog sandžaka. Shodno tome, odluka Berlinskog kongresa da se Bosna i Hercegovina aneksira i pripoji Austrougarskoj, a da se Sandžak odvoji od matične države,  nailazi na oštru reakciju i negodovanje, pa i pobunu. Jedan od glavnih aktera ove pobune, bio je muftija pljevaljski Mehmed ef. Šemsikadić, u narodu poznat kao Muftija Šemsikadić. Nakon slamanja otpora protiv Austrougarske okupacije, izložen pritiscima, na poziv sultana Abdul-Hamida II, seli se u Tursku. Ne miruje ni nakon dolaska u Istanbul. Stupao je u vezu sa svim ilegalnim organizacijama i komitetima, sa Vasom Pelagićem, sa vojvodom Mićom Ljubibratićem, sa sveslavenskim organizacijama, sa svima koji su ispoljavali spremnost da se bore, bez opterećenja vjerskih, nacionalnih i ideoloških, insistirajući jedino na borbi za oslobodjenje. Shvatajući da su sultanu Hamidu „vezane ruke“, i da je njegova samostalnost ograničena, da bez saglasnosti velikih sila ne smije ništa da uradi, Muftija se nije libio da pomoć neposredno traži i od ruskog cara Nikolaja.

Balkanski ratovi i okupacija Sandžaka

1912. godine srpska i crnogorska vojska okupirale su i podijelile Sandžak. Kod isticanja ratnih ciljeva, kralj Nikola je prvenstveno potencirao „oslobodjenje Zete i zemlje Nemanjića“ i „Osvetu Kosova“, kao i historijsko-tradicionalne motive, zanemarujući etnografski i demografski pristup, kao i demokratske slobode, a takodjer i realno stanje na teritorijama koje je planirao da zauzme. To će rezultirati brojnim stradanjima bošnjačkog naroda, pogotovo na područjima koje je zauzela crnogorska vojska.

Nastavak borbe sandžačkih Bošnjaka za autonomiju Sandžaka u svjetlu Sjeničke deklaracije

Bez obzira na vrijeme, i bez obzira ko je kada vladao Sandžakom, Bošnjaci su uvijek rješenje svojih nacionalnih, vjerskih i svih drugih prava, a isto tako i sigurnost svog fizičkog opstanka, tražili i nalazili u tome da budu zajedno sa matičnim narodom od kojeg su, protivno svojoj volji otrgnuti. Kada im je pružena mogućnost da svoje raspoloženje iskažu, oni su to uradili na Konferenciji koja je održana u Sjenici, između 8 i 25. avgusta 1917.godine. Na njoj je donijeta Rezolucija kojom se Sandžak, kako onaj koji je ušao u sastav Crne Gore, tako i onaj u sastavu Srbije, pripoji Bosni i Hercegovini, “pošto historijom i jezikom pripada istoj, a ne Crnoj Gori”, te u krajnjem slučaju, ako to ne bi uslijedilo, onda je umoljeno za autonomiju Sandžaka.

Nakon stvaranja prve Jugoslavije, tačnije Kraljevine SHS 1918. godine, režim je ovu Konferenciju proglasio «austrofilskom», a njene učesnike optužio za veizdaju.

Sandžak u Drugom svjetskom ratu

U vrijeme Drugog svjetskog rata Bošnjaci Sandžaka nisu bili posve jedinstveni u odnosu na situaciju koju je sa sobom donio ratni vihor. Jedni su bili opredeljeni domobranskom brigom za svoj napaćeni i s pravom preplašeni  narod, dok su se drugi aktivno uključili u partizanski pokret, vidjeći u tome šansu da dugoročno riješe pitanje svog identiteta i životnog prostora. Pripadnici bošnjačkog naroda, osvjedočeni aktivisti radničkih i studenskih pokreta koji se početkom rata sele na teritoriju Sandžaka i organizuju logistiku komunističkog pokreta. Glavni nosioci ovog pokreta u Sandžaku su Rifat Burdžović Tršo, Hakija Zejnelović, Muhamed Abdagić i dr. Oni još tokom boravka na studijama u Beogradu rade na razvijanju svijesti o posebnosti regije Sandžak. Odbijaju da se udružuju u zavičajna udruženja studenata iz Crne Gore i Srbije i formiraju posebno udruženje studenata Sandžaka, koje je nosilo naziv “Zlatar”.  Aprila-maja 1939. godine obraćaju se narodima Sandžaka, posebno spominjući Bošnjake u njemu, smatrajući ih posebnim subjektom u Sandžaku, što je osporavano već više od 27. godina, reafirmišući na taj način, Sandžak kao posebnu društveno-političku zajednicu. Istupanje Rifata Burdžovića na marksističkim kružiocima u Beogradu, na kojima je pokretao pitanje nacionalnog subjektiviteta Bošnjaka, bilo je takodjer prilog reafirmaciji bosnjačko-muslimanskog nacionalnog identiteta i autonomnosti Sandžaka; Jedan od elemenata afirmacije sandžačke autonomije proizilazi i iz orgaziniziranja 15-dnevnog lista, pod naslovom “Glas Sandžaka”, koje je izlazio i nakon što je zabranjen.

Osnivanje ZAVNOS-a

Na osnovu platforme o posebnosti regije Sandžak i mjesta koje ovaj prostor ima u odnosu svih naroda koji tu žive prema svom životnom prostoru, u Pljevljima je, 20. novembra 1943. godine, u prisustvu 252 delegata, održano i zasjedanje Zemaljskog antifastičkog vijeća, na kojem je obrazovan ZAVNO Sandžak, “kao najviši pokrajinski organ narodne vlasti”.  Neposredna inicijativa za sazivanje skupštine i formiranje ZAVNOS-a potekla je od strane Vrhovnog komandanta NOV-a Jugoslavije Josipa Broza Tita. U obraloženju Inicijativnog odbora za sazivanje Skupštine ZAVNOS-a, koji su predvodili profesor Beogradskog univerziteta i narodni poslanik Sreten Vukosavljević i prijepoljski muftija i sudija Vrhovnog šeriatskog suda u Skoplju Murat ef. Sećeragić , pored ostalog stoji;- da su položaj naroda Sandžaka u bivšoj Jugoslaviji i njegova historijska prošlost u cjelini bili veoma teški; – da je Sandžak tokom 1941. i 1942. godine dao značajan doprinos u razvoju NOB-a; – da je sazrela svijest i želja naroda Sandžaka u vezi organiziranja i konstituiranja ZAVNOS-a naišla na razumijevanje i odobravanje Predsjedništva AVNOJ-a i  Vrhovnog štaba NOV i POJ-a;  Na skupštini ZAVNOS-a nisu učestvovali delegati iz novopazarskog, sjeničkog i tutinskog sreza, niti je na tom području vršen izborni postupak za delagate, iako je na području spomenuta tri sreza živjelo preko 54 % svih Muslimana Sandžaka. Taj nedostatak se nije  bitno odražavao na kvalitet i pravičnost donesenih odluka, sve do posljednje sjednice ZAVNOS-a od 29. marta 1945. godine kada je donijeta odluka o njegovom raspuštanju, što je bilo protivno interesima i željama naroda u Sandžaku u cjelini, posebno željama i interesima Bošnjaka Muslimana.

Vukosavljević je slične stavove o posebnosti Sandžaka iznosio i prilikom rasprave o Sandžaku u Predsjedništvu AVNOJ-a, februara 1945. godine: „Ja sam mišljenja da Sandžak ne treba cijepati, jer je to ipak cjelina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obilježjima. To je historijski tačno. Takvo je i narodno shvatanje. Zato sam ja za rješenje da se cio Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori, vodeći računa o onome šta sam već rekao.“ (Dr. Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, Podgorica, 1992.)

Ovakav stav Vukosavljevića podržao je i Oblasni komitet KPJ za Sandžak, koji pri obraćanju Centralnom komitetu KPJ, između ostalog, saopštava: „Prema raspoloženju koje se sada jasno ispoljava kod Muslimana, oni bi bili veoma pogođeni ako bi Sandžak bio pocijepan, a oni odvojeni. O tome se zaista mora voditi računa, pogotovu ako se ima u vidu njihov sadašnji stav i dobro držanje. Čak ni Srbi ne bi rado primili cijepanje Sandžaka.“ (Slobodan Nešović, Stvaranje nove Jugoslavije, Beograd 1981.)

O Autonomiji Sandžaka, u 2-3. broju „Glasa Sandžaka“ pisao je i Mišo Pavićević: „Sandžak je u našoj narodnooslobodilačkoj borbi zauzeo časno mjesto. On je među prvima ispalio pušku na okupatora i u toku ove tri godine dao znatan doprinos stvari narodnog oslobođenja, doprinos u krvi i životima svojih najčestitijih sinova, u stradanju i patnjama svog naroda. Sandžak je u jezgro Narodno-oslobodilačke vojske dao cvijet svoje omladine, ponos našeg kraja – Treću sandžačku brigadu… Zahvaljujući nenarodnim režimima beogradske gospode i špekulantskoj politici sandžačkih šićardžija, Sandžak je ostao ne samo pastorče, već je postao pojam zaostalosti, neznanja i nazadnosti. On je u Jugoslaviji (Kraljevina) dobio samo drugo ime – Jugoslovenski Sibir – koje su mu dali oni isti koji su ga i učinili Sibirom… Narod Sandžaka jasno je pokazao da ne želi i neće da mu slobodu drugi poklanjaju, jer je poslije svog gorkog iskustva svjestan da to ne bi bila ona sloboda koju on želi. Sloboda Sandžaka izrasta iz njegove borbe, iz krvi i života njegove djece. Ona će biti potpuna i niko ga neće moći prekoriti. Još manje će mu je moći iz ruku otrgnuti. O položaju Sandžaka u demokratskoj federativnoj Jugoslaviji donijet će odluku sam narod Sandžaka, preko svojih slobodno izabranih predstavnika, sutra, kad zemlja bude slobodna. (Dr. Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka)

Likvidacija sandžačke Autonomije

Iako se to često predstavlja drugačije odluka o ukidanju autonomije Sandžaka donijeta je u Beogradu, 24. februara 1945. godine, mjesec dana prije nego će u Novom Pazaru ta odluka, na poslednjoj sjednici ZAVNOS-a, „biti prihvaćena“.  Svoje vidjenje odluke Predsjedništva AVNOJ-a o ukidanju autonomije Sandžaka, u Ilustrovanoj politici, februar 1992. godine, iznosi Ranko Đukić, koji opisujući tok sjednice ukazuje na brzoletost i neutemeljenost inicijative o ukidanju sandžačke autonomije. Obrazloženje odluke bilo je sljedeće:

–              da Sandžak nema nacionalnu podlogu za dobijanje takvog statusa;

–              da bi insistiranje i zadržavanje autonomnog Sandžaka navodno značilo sada ‘ izlišno i neracionalno drobljenje srpske i crnogorske cjeline kao i Jugoslavije uopšte;

da i nakon cijepanja Sandžaka Muslimani, navodno nebi bili nacionalno ogroženi, jer kako se ističe ‘oni (bi)mogli da uživaju ista prava u Crnoj Gori i Srbiji’, napuštajući na taj način prava koja su stekli u narodnooslobodilačkoj borbi.

Vraćanjem na granice iz 1913. godine sankcioniran je princip da se putem osvajanja i okupacije vrši podjela teritorija na kojima živi više naroda i zanemareni nacionalni i drugi interesi jednog od tri naroda koji na tim teritorijama vijekovima živi. Subjektivno opredjeljenje da navodno Sandžak nema statusa, te da bi to značilo navodno,’izlišno i neracionalno drobljenje srpske i crnogorske cjeline’, objektivno se svodilo na nepriznavanje Bošnjaka kao naroda.  Opravdanja za ovakvu odluku, osim nacionalnog ili nacionalističkog, nije bilo nikakva.  Poznati bošnjačko-muslimanski intelektualac, Muhammed Abdagić kaže da je:  „Očigledno time Srbiji učinjen ustupak, koja je očekivala da će joj se priznati granice Kraljevine Srbije, a zbog rješenja makedonskog nacionalnog pitanja izgubila je Makedoniju, ali je kao konpenzaciju dobila Vojvodinu, za koju je, prema stavu KP na početku rata, bio predviđen federalni status, kao i za sve bivše dijelove Austrougarske ( Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina).“

Referendum o autonomiji Sandžaka 1991. godine

Kako bi osigurali da neće biti otpora ovakvoj odluci, u centru sandžačke autonomije, Novom Pazaru, sprovodi se  pravi pogrom Bošnjaka Sandžaka. Pod optužbom „klasni neprijatelj“ i „ostaci azijatske zatucanosti“ preko 2.000 ljudi, uglavnom, intelektualaca, uleme, aga i begova, trgovaca, zanatlija,jednom riječju umnih ljudi u Bošnjaka  streljano je na Hadžetu.  To će ostaviti dalekosežne posledice po sveukupni život Bošnjaka.

Period izmedju 1945 do 1990. godine protiče u znaku borbe za očuvanje nacionalnog imena, ali i u znaku borbe protiv iseljavanja sa ovih prostora.  Prilikom prvih poratnih popisa stanovništva u Jugoslaviji, Bošnjaci su imali mogucnost da se “opredijele” kao pripadnici neke druge nacije (Srbi, Hrvati i sl.) ili da ostanu “neopredjeljeni”. To je bila posljedica činjenice da su vladajuće snage dato povijesno stanje poslije 1945. godine,  interpretirale tako da ne povrijede odredene nacionalne, zapravo nacionalističke interese, prisutne u BiH i oko nje još od prve polovine XIX stoljeća. Posmatrajući iz te perspektive sasvim je razumljivo što su Bošnjaci 1974. godine, prihvatili „kompromisno“ rešenje, pristajući na nešto što je presedan u svjetskoj praksi, da svoje vjersko ime koriste za nacionalnu odrednicu.

Dezintegracijom Jugoslavije koja je izazvana i praćena ratom i stvaranjem novih suverenih država na istom prostoru tokom 1991. godine, stvaraju se novi politički odnosi u kojima je opstanak bošnjačko naroda doveden u pitanje. To je bio poseban izazov za novu bošnjačku elitu.

Na osnovu rezultata referenduma održanog 25., 26., i 27., oktobra 1991. godine o autonomiji Sandžaka, Skupština MNVS je na svom zasjedanju 11.01.1992.g. usvojila prijedlog o uspostavljanju specijalnog statusa za Sandžak kao „optimalno rješenje za muslimanski narod koji je autohtton na ovom prostoru. Međutim, pored svih napora, vlasti Srbije i Crne Gore 1992. godine donose tzv. Žabljački Ustav, i Bošnjacima ukidaju jednom stečeno pravo, da su narod.  Kao odgovor na to, dana 28.04.1992.g. održana je Skupština MNVS na kojoj je izraženo neslaganje sa tim novim Ustavom i donijeta je odluka da muslimanski-bošnjački narod ne priznaje takvu državu, jer ista ignoriše njegovo postojanje.

19. jula 1999. godine BNVS usvaja Memorandum o autonomiji Sandžaka i posebnim odnosima sa Bosnom i Hercegovinom, u kojem izmedju ostalog stoji da je cilj da se u  okviru Savezne Republike Jugoslavije uspostavi autonomija Sandžaka, da se vlast u Sandžaku ostvaruje se u skladu sa Ustavom SRJ i Ustavom Sandžaka. Bošnjaci, Crnogorci i Srbi, kao konstutivni narodi uživaće kolektivna nacionalna prava u skladu sa Ustavom SRJ i Ustavom Sandžaka.

Predstavnici ostalih političkih partija u Sandžaku, nevladinih organizacija i kulturnih udruženja usvojili su 3. decembra 2003. godine Deklaraciju o položaju Bošnjaka u SRJ, u kojoj stoji da  Bošnjaci Sandžaka, Srbije i Crne Gore čine jedinstven etnogenetski, kulturni i civilizacijski korpus zajedno sa Bošnjacima sa prostora teritorije bivše SFRJ te da se pozivaju Srbija i Crna Gora da novim ustavima riješe status bošnjačke zajednice i status Sandžaka.

Prava Bošnjaka za ministarske fotelje

Ono što je bila karakteristika ovih zahtjeva za veća prava Bošnjaka i za status regije Sandžaka, jeste činjenica da su oni bivali aktualizirani i u najmračnijem periodu Miloševićeve vladavine. Medjutim, što je bilo više dokumenata koji su korišteni kao platforma za rešavanje pitanja Bošnjaka u Srbiji i regije Sandžak, sve je bilo manje volje i u Beogradu i kod bošnjačkih političara za implementacijom istih. To će se najbolje ilustrovati na primjeru donošenja novog Ustava Srbije.

Vodeći bošnjački političari tog perioda, do donošenja novog Ustava 2006. godine, zagovaraju platformu po kojoj su Bošnjaci konstutivni narod, a da Sandžaku pripada Autonomija. U kampanji za donošenje novog Ustava dolazi do naglog zaokreta. Najveći zagovornik ideje konstutivnosti i autonomije pozivaju Bošnjake da glasaju za novi Ustav, u vezi čije suštine su na forumima koje kontrolišu, do tada konstantno iznosili negativne ocjene.

Mjesto i značaj Islamske zajednice u borbi za autonomiju Sandžaka

Islamska zajednica je u odnosu na pitanje autonomije Sandžaka i borbe za očuvanje identiteta Bošnjaka, kao naroda koji čine većinu vjernika ove vjerske institucije bila, još od samog osnivanja, suočena sa izborom: da bude sa svojim narodom a u partnerstvu sa vlastima ili da bude poltronska. 1930. godine, Reis ul ulema Džemaludin Čaušević odbija da bude reis po volji kralja i podnosi ostavku. Nakon tog perioda, pa sve do 90-tih godina na čelo Islamske zajednice će biti oni koji su bili skloni kompromisima, vrlo često i na štetu sopstvenog naroda. Osnivanjem Islamske zajednice Sandžaka, dolazi do promjene takve politike. Islamska zajednica postaje svekolikiservis svojim vjernicima. Ilustracije radi: Povodom navodne ankete bijelopoljske revije  „Polje“, prenijete 6.oktobra 1999.godine u dnevnom listu ‘Blic’, u tekstu ‘Muslimani ne žele autonomiju Sandžaka’, reagovao je predsjednik Mešihata IZ-e Sandžaka, muftija Muamer ef. Zukorlić: ” Nikada nisam izrazio protivljenje rješenju sandžačkog pitanja stvaranjem autonomije Sandžak…Uvijek ću podržati sve legitimne zahtjeve ovog naroda koji predpostavljaju ostvarivanje nacionalnih i drugih interesa.”

Momenat kada se Islamska zajednica „umiješala“ u političku stvarnost jeste donošenje novog ustava Srbije. Suočena sa promjenom stavova bošnjačkih političara, ali i njihovim direktnim i indirektnim učestvovanjem u falsifikovanju glasanja za Ustav na teritoriji Sandžaka, pod pokroviteljstvom Muftije sandžačkog, u sjedištu Mešihata IZ-e Sandžaka,16.10.2006.godine, uz prisustvo skoro svih  političkih  partija, koje djeluju na području Sandžaka, donijeta je deklaracija kojom se osuđuje ignorisanje prava Bošnjaka u novom Ustavu.   Iako ova Deklaracije nije mogla bitno uticati na donošenje Ustava, ipak smisao i značaj njenog donošenja je bio veoma bitan kao jedna od  platformi za dalje djelovanje.  Bolji poznavaoci prilika onoga što će se dješavati u i oko Islamske zajednice, slažu se o ocjeni da je stav Islamske zajednice oko Ustava i pomenuta Deklaracija  bila „kap u prepunoj čaši“ za režim u Beogradu, i razlog za agresiju na ovu instituciju koja će uslijediti nešto više od godinu dana kasnije.

2009. godine vlada Srbije usvaja Uredbu o statističkim regionima po kojoj se Sandžak cijepa i ulazi u sastav dva regiona. Iako su prvobitno potpisali spornu Uredbu Ugljanin i Ljajić kasnije se protive realizaciji iste pravdajući se time da nisu pogledali dokument prije stavljanja parafa.  Islamska zajednica u vezi sa novonastalom situacijom pokreće još jednu inicijativu te na sastanku predstavnika bošnjačkih organizacija, ustanova i institucija, te predstavnika u državnim organima, održanom u Novom Pazaru 04.07.2009. godine, usvojena je D  E K L A  R  A  C I  J A  kojom se zbog činjenice da manjkavosti Ustava Republike Srbije doprinose nepoštivanju ljudskih i manjinskih prava, od nadležnih državnih organa zahtijeva pokretanje procedure promjene Ustava u skladu sa Deklaracijom bošnjačkih političkih stranaka iz oktobra 2006. god. Takodjer je Deklaracijom zatraženo da se u skladu sa principima i standardima evropskog regionalizma u procesu decentralizacije i regionalizacije Srbije, u budućim ustavnim i zakonskim rješenjima uvažavaju osobenosti regije Sandžak, što podrazumijeva njenu cjelovitost sa sjedištem u Novom Pazaru.

Nekoliko dana poslije ovoga skupa, BNVS uprošlom sazivu, kojem je još 2007. godine bio istekao mandat, donosi svoju deklaraciju, u kojoj se izmedju ostalog naglašava da su država Srbija i njene organizacije i ustanove u prethodnih nekoliko godina uložili značajne napore na poboljšanju i unaprjeđenju položaja i prava sandžačkih Bošnjaka u Republici Srbiji.

Nakon što je, na izborima za Bošnjačko nacionalno vijeće, u junu 2010. godine ubedljivo pobijedila lista Bošnjačke kulturne zajednice, koju je predvodio Glavni muftija IZ-e u Srbiji, Muamer ef. Zukorlić, te pokušaja Ministarstva za ljudska i manjinska prava da ospori realizaciju izborne volje Bošnjaka, suočeni sa činjenicom da se to isto želi primjeniti i kada su u pitanju vjerska prava muslimana,  na zasjedanju Bošnjačkog nacionalnog sabora, na kome su učestvovali predstavnici organizacija, ustanova i institucija koje okupljaju Bošnjake, u organizaciji novoformiranog Bošnjačkog nacionalnog vijeća, u Novom Pazaru, dana 14.07.2010. godine, usvojena je D E K L A R A C I J A kao platforma u razgovorima sa predstavnicima vlasti u Beogradu na putu rešavanja pitanja Sandžaka i Bošnjaka koji žive na ovim prostorima. Deklaracija, izmedju ostalog predvidja dasu  Bošnjaci konstitutivni narod u Srbiji, te da u cilju afirmacije rješavanja statusa regije Sandžak, kroz proces decentralizacije Srbije, Sabor formira odbor za obnovu Narodnog vijeća Sandžaka. Nešto kasnije ovo tijelo formira i odbor za obnovu sandžačke autonomije.

Bitan momenat u rešavanju pitanja sandžačke autonomije svakako je i  sporazum objelodanjen 2010. godine, potpisan 2006. godine,  izmedju DPS Mila Djukanovića i Bošnjačke stranke. U sporazumu potpisanom  23.03.2006.godine, uoči referenduma o nezavisnosti Crne Gore, u tački 4. koja se odnosi na Sandžak stoji da “Sandžak vidimo kao multietničku, multikonfesionalnu, prekograničnu regiju sa transparentnom granicom, koja bi bila most spajanja, a ne zid razdvajanja Srbije i Crne Gore.

Sandžačke perspektive

Zbog činjenice da samo Bošnjaci na prostoru Balkana nemaju svoju matičnu državu koja bi štitila njihova individualna i kolektivna prava, s obzirom na njihovu bolno i tragično historijsko iskustvo, i to da je nad njima izvršeno 11 genocida zaključno sa onim u Srebrenici, neophodno je iznaći mehanizme kako bi i oni bili uvjereni da mogu računati na izvjesniju budućnost. Okvire zaštite individualnih i kolektivnih prava Bošnjaka, kao i statusa regije Sandžak treba tražiti u okviru evroatlanskih integracija države Srbije i Crnoj Gori, posebno u procesu njihove decentralizacije i demokratizacije. Ignorišući značaj kapitalnih projekata: Islamske zajednice u Srbiji, Internacionalnog univerziteta, Bošnjačkog nacionalnog vijaća u Srbiji, koji su svi, u osnovi, integristički, koji ne ostavljaju prostora za sumnju da se iza zahtjeva za autonomijom „krije secesija“, režim ozbiljno rizikuje.

Da zaključimo: Autonomija Sandžaka nikada nije bila izvjesnija i realnija opcija. Sandžak je ponovo postao nezaobilazna tema svih regionalnih konferencija, kakva je prije neki dan završena u Karadjordjevu. Sandžak ima sve uslove da u procesu evropskih integracija zemalja Balkana, dobije status moderne, multietničke evropske regije. Pitanje Autonomije Sandžaka je ekonomsko, političko, nacionalno, ali i je ono iznad svega pitanje opstanka ili nestanka sa ovih prostora!

Dva su osnovna razloga zašto Sandžak treba da povrati svoju Atonomiju: Prvi: pravo na samoopredeljenje iskazano na Referendumu o autonomiji 1991. godine, na kojem je preko 90 % Bošnjaka glasalo ZA.

Drugi: Režimi u Beogradu i Podgorioci su, ignorisanjem zločina počininjenih od strane pojedinih pripadnika istih, za vrijeme Miloševića, Bulatovića, Ćosića i Djukanovića: Štrpci, Sjeverin, Bukovica, Kukuruzoviće i dr., policijska tortura nad Bošnjacima Sandžaka 1993, 1994. godine, agresijom na Islamsku zajednicu za vrijeme režima Koštunice, osporavanjem izborne volje u procesu izbora za BNV, čestom zloupotrebom jedinice Žandarmerije u Sandžak, angažovanjem u sve navedene svrhe sebi lojalnih i poslušnih Bošnjaka za vrijeme Tadića izgubio pravo da samostalno upravlja ovom teritorijom.

Što se tiče Sandžaka on će imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi slobodno izabrani, autentični predstavnici i narodi koji na ovom prostoru žive!

Autor: dr. Admir Muratović

Izvor: Mesihat.org