Piše: Dr. Harun Crnovršanin
Kuće poznate pazarske familije Petlača nalaze se u naselju Lug, u ulici Mitrovačka, ranije poznata kao Petlački sokak. One ne spadaju u red orijentalnih kuća tipa kuće Elmasbegovića, Hamzagića, Šuševića, Trtovaca, Bajraktarevića, Gicića, ali su, zbog svog historijskog značaja ove familije, zastupjene u ovaj serijal najljepših pazarskih aganskih i begovskih kuća.
PORIJEKLO FAMILIJE (RODBINE) PETLAČA
Prema izjavi prof. dr. Mustafe (Petlače) Kahramanyola iz Ankare, familija (rodbina) Petlača vodi porijeklo od turskih Tatara sa poluostrva Krima. On je podatke o svojim precima pronašao u turskom arhivu. Prvi njihov predak koji je 1752. godine, kao muhadžir, došao u Yeni Pazar zvao se ISHAK DIBAK BETLAČ. On je po profesiji bio kožar (na turskom DIBAK), dok njegovo prezime BETLAČ znači berićetli, nafakali. Ishak Dibak je imao 5 sinova: Murata, Sefera, Destana, Derviša i Hasana.
Ishak i njegovi sinovi bili su veoma pobožni, sposobni i vrijedni ljudi, pa su ubrzo izgradili dibakhanu– radionicu za preradu kože, pekaru, koja se nalazila na uglu današnje Kragujevačke i Mitrovačke ulice, vodenicu na Baruthani i kao krunu svega džamiju koja se danas naziva po njihovom najstarijem pretku DIBAK ISHAKU. Ova džamija se nalazi u Cetinjskoj ulici u naselju Lug, pored škole „Stanika Radovanović- Cana“. Prema popisu novopazarskih džemata iz 1767. godine upisan je i džemat Dibak (Tabak) Ishaka.
U nekim knjigama, pisanim u vrijeme komunizma, stoji da je Dibak Ishak džamija napravljena 1468. godine, što ne može biti nikako tačno, jer je turski Tatarin sa Krima po imenu Dibak Ishak došao u Novi Pazar 1752. godine. Autor ovog teksta je zamolio prof. dr. Mustafu (Petlača) Kahramanyol da objasni ovu razliku u godini izgradnje džamije. Njegov odgovor je sljedeći: „Taj datum izgradnje džamije (1468.) ne može biti tačan, jer u to vrijeme ni mahala ni džamija nisu postojali. Tada je Yeni Pazar postojao kao tvrđava sa džamijom Isa-bega Ishakovića i malom čaršijom koja je bila tek u izgradnji. Prve pazarske mahale počele su da se razvijaju pored Stambol džade. Dok su Lug i ostale periferne mahale (koje su bile pod šumom-na yandalu) izgrađene mnogo kasnije. Moj predak Dibak Ishak Betlač se u Pazar doselio tek polovinom 18. vijeka i on je džamiju najvjerovatnije napravio oko 1765. godine“. (Izjava data 03. septembra 2024. godine).
Dibak Ishakovi sinovi su ovako upisani u dokumentima popisu stanovništva Yeni Pazara od 1850-1864. godine:
1-Prvi sin Murat imao je sinove İbrahima i Mustafu, a Mustafa sinove Saliha i Šemsudina;
2-Drugi İshakov sin zvao se Sefer i on je imao jednog sina po imenu Arslan;
3-Treći İshakov sin zvao se Destan i on je imao sinove Mahmuta, Avdiju i Osmana, a Avdija je imao sina Kahrimana, a Osman je imao sinove: Sulejmana, Ahmeta i Saliha. Ahmet je imao sinove Šemsudina, İljaza i Ejupa, a Salih je imao sinove Mustafu i Sulejmana i kćerku Elmazu;
4–Četvrti Derviš imao je sina Kurtana, a ovaj sinove Derviša i Hajradina;
5-Peti Ishakov sin zvao se Hasan i on je imao jednog sina po imenu Ferhat.
Potomci koji danas žive u Petlačkom sokaku (ul. Mitrovačka) potiču od Destana i njegovog sina Osmana. Ostali Ishakovi sinovi i unuci živeli su u drugim pazarskim mahalama. Prema izjavi Ishaka-Iska Petlače: „U Kuru-češme mahali, u narodu poznata kao „Nadgrad“ živio je Derviš sa sinom Kurtanom i unucima Dervišom i Hajradinom“.
Destanov sin Osman imao je sinove: Sulejmana, Ahmeta i Saliha. Za sina Sulejmana ne postoje podaci. Iza Osmanovog sina Ahmeta ostala su tri sina: Ejup, Šemsudin i Iljaz.
Osmanov treći sin Salih imao je dva sina: Mustafu i Sulejmana i kćerku Elmazu. Hadži Mustafa je u braku sa Zurifom Karajusufović imao sinove: Ibrahima i Muharema i kćerke: Atifu i Zejnepu.
Ahmetov sin Ejup imao je dvije kćerke: Mahiju koja se nije udavala i Fadilu koja je bila udata za Redžepefendića iz Jošanice i sa njima imala sinove: Džemala, Zijahudina, Besima, Fuata i Rešada i kćerke: Subhiju i Naziru.
Ahmetov sin Šemsudin je imao dva sina: Mehmeda, koji je bio čuveni hafiz, i Iljaza. Hafiz Mehmed je imao dvije kćerke: Fatimu i Ćazimu, a Iljaz je u braku sa suprugom Dževahirom Pašić–Hamidović imao sinove: Ahmeta, koji je mlad umro, Selima, bio dobrovoljni doživotni imam, mujezin u džamiji Dibak Ishak, i kćerke Hajriju i Zubejdu. Hodža Selim je imao 3 sina: Šemsudina (poginuo mlad na bokserskom ringu 1958.), Abdulaha i Irfana i 3 kćerke: Džemilu, Šemsidu i Enisu.
SUDBINA FAMILIJE (RODBİNE) IBRAHIMA PETLAČE
Osmanov treći sin Salih imao je dva sina: Mustafu i Sulejmana i kćerku Elmazu. Hadži Mustafa je u braku sa Zurifom Karajusufović imao sinove: Ibrahima i Muharema i kćerke: Atifu i Zejnepu.
Ibrahim (1917-1944) je bio oženjen sa Zarifom Guzonjić (1923-2011), rodom iz Sjenice, čija je majka Derviša bila rođena starija sestra Hasan-age Zvizdića, najvećeg junaka sa Pešteri tokom prošlog rata. Iz tog braka rodio se sin Mustafa 21 oktobra 1944. godine. Ibrahim je ostao upamćen kao jedan od najhrabrijih branitelja Novog Pazara tokom četničkih napada na ovaj grad u kasnu jesen 1941. godine. Nakon ulaska partizana u ovaj grad, 28. novembra 1944. godine počinju da se ubijaju njegovi branitelji. Hadžet postaje najveće sandžačko gubilište na kome je ubijeno preko 1500 nevinih Bošnjaka. Njihova jedina krivica je bila što su branili i odbranili svoj narod. Tako je i mladi Ibrahim Petlača sa svojih 27 godina, u prvoj grupi uhapšenih, i na brzinu osuđenih Pazaraca, odveden i streljan na Hadžet 21. decembra 1944. godine. Iza njega je ostala supruga Zarifa sa svojim dvomjesečnim sinom Mustafom. Nakon rata (1956.), Zarifa je sa sinom Mustafom odselila u Tursku. U novoj i nepoznatoj sredini, ona je, mukotrpnim radom, uspjela da školuje svoga sina i da ga izvede na pravi put. Kad su, nakon rata riješili da idu za Tursku, Zarifa- hanuma je svoga 13-ogodišnjeg sina Mustafu smatrala „glavom“ kuće i od tada ga uvijek svesrdno podržavala. Bili su ko‘ ratnici u borbi za život, rame uz rame! Mustafa je u Turskoj napravio sjajnu ljekarsku i vojničku karijeru.
Gimnaziju je 1963. godine završio u Bursi. Godine 1970. završio je Medicinski fakultet na Hacettepe Univerzitetu u Ankari. Na Vojnomedicinsku akademiju Gülhane primljen je iste godine, dok je prvo akademsko zvanje kao šefa odeljenja stekao 1977. godine i tu je specijalizirao za oblast uho, grlo i nos. Od 1980. boravio je na specijalizaciji u „The Johns Hopkins“ univerzitetu u Baltimoru (SAD) i objavio svoje prve istraživačke radove.
Od 1983. do 1986. radio je kao ljekar potpukovnik u medicinskom centru „Shape“ pri Vrhovnoj komandi NATO-a u Briselu (Belgija). Od 1993. do 1996. godine bio je na dužnosti specijalnog savjetnika turskog premijera Sulejmana Demirela za pitanje Balkana. Od 1996. do 1997. bio je ljekar pukovnik profesor na Vojnomedicinskoj akademiji Gülhane u Ankari. Od 1999. do 2005. godine radio je na osnivanja Medecinskog fakulteta u „Ahmed Yesevi“ Univerzitetu u Kazakistanu. Od 2005. do 2011. godine radio je kao ljekar specijalista u jednom privatnom kliničkom centru Otorinolaringologije u Ankari.
Dok je bio zadužen kao savjetnik Sulejmana Demirela, 1994. godine osnovao je dva vakufa: Vakuf Prijatelja Sandžaka i Vakuf Prijatelja Bosne i Hercegovine. Od tada je mutevelija vakufa Prijatelja Sandžaka.
Prof. dr. Mustafa Petlača (u Turskoj su dobili prezime Kahramanyol) je danas jedan od najpriznatijih specijalista za uho, grlo i nos (ORL). Istovremeno je i pukovnik (albay) u turskoj vojsci. Njegova ljubav prema Yeni Pazaru, Sandžaku i Bosni i Hercegovini nikad nije prestajala. Svoje interesovanje za braću Bošnjake i njihovu domovinu posebno je proširio nakon agresije na BiH (1992-1995). On veli da sebe smatra i Turskim patriotom i Bošnjačkim bratom i vječnim prijateljem. Kao rezultat toga objavio je i knjige: „Bosna i Bošnjaci“, „Dnevni život i adeti sandžačkih muslimana“ (2019), i „Sve o Yeni Pazarskom Sandžaku“ (2024). Od poroda ima sina Ibrahima (nosi ime streljanog djeda) i kćerke: Zejnepu, Bilge i Ranu. Mustafina majka Zarifa je preselila 2011. g.- u svojoj 88-oj godini života u Ankari.
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Drugi sin Hadži Mustafe Petlače zvao se Muharem. On je u braku sa suprugom Fatimom Imamović dobio sinove: Ismaila-Maja (1953) i Ishaka-Iska (1957) i kćerku Muradiju (1952).
Hadži Mustafina kćerka Atifa bila je udata za Hilmijagu Čarovca, brata Redžepage Čarovca, i sa njim imala kćerku Šefćetu-Micu. Druga hadži Mustafina kćerka zvala se Zejnepa i ona je u prvom braku sa Imamović Mustafom imala kćerku Zinetu a iz drugog braka sa Jusufom Gicićem dobila je sinove: Hakiju i Murata-Mulja i kćerke: Vasviju, Muameru i Bahru.
Salih-agin drugi sin zvao se Sulejman. I on je bio hadžija kao i njegov brat Mustafa i zajedno su obavili Hadž koji je trajao godinu dana-davne 1906. godine. Hadži Sulejman je imao dva sina: Ljutva i Jusufa i kćerku Esmu. Ljutvo je u braku sa Dervišom Čolaković imao kćerke: Ismetu i Ramizu. Jusuf je imao kćerku Hatidžu. Tokom engleskog bombardovanja Novog Pazara, početkom novembra 1944. godine, poginuli su Jusuf, njegova supruga, djeca: Harun i Zuma i njegov brat Ljutvo. Hatidža je bila udata za Ibrahima Škrijelja i sa njim dobila sinove: Mesuda i Suada.
Esma je bila udata za Osmanagu Trtovca sa Parica i sa njim imala 5 sinova: Asima, Mehmeda, Hilma, Fadila i Ismeta.
Salih-agina kćerka Elmaza bila je udata za hafiza Fehima Dražanina i sa njim imala sina Sabita i kćerke Ulfetu i Zarifu.
OPIS KUĆE HADŽI SULEJMANA PETLAČE
Hadži Sulejman Petlača (1875-1934) i njegov stariji brat hadži Mustafa (1870-1937) bili su poznati trgovci stokom u Novom Pazaru i šire. Oni su krupnu i sitnu stoku prebacivali iz Raške vozom za Seljanik (današnji Solun/Thesaloniki) i tamo prodavali, a otuda bi donosili gas za lambe (kućne svjetiljke), šećer, tekstil itd. Važili su za veoma bogate i humane ljude svog vremena. Na početku ulice, koja se zvala Petlački sokak (danas ul.Mitrovačka), imali su svoju mahalsku pekaru u kojoj je radio Ahmetaga Brničanin. U ovoj pekari se nije prodavao hljeb već su se vršile usluge i pekli hljeb, pite, đuveči, baklave koje bi donosio narod iz komšiluka. Takav način pekarske usluge zvao se „pišerma“.
Odmah ispod ove pekare nalazi se, još i danas, kuća hadži Sulejmana Petlače. Obzirom da je kuća napuštena i da su avlijska vrata zaključana, autor ovog teksta nije imao pristup kući. Međutim, opis ove kuće dao je prof. dr. Mustafa (Petlača) Kahramanyol (1944) koji se veoma dobro sjeća njenog unutrašnjeg i spoljašnjeg izgleda.
„Hadži Suljagina (Sulejmanova) kuća je pravi primjer stare bošnjačke kuće. Stara je preko 100 godina. Ona se dosta razlikuje od kuće njegovog brata hadži Mujage (Mustafe). Od sokačke kapije se ulazilo najprije u „dišer avliju“. Tu se nalazio ahar, sundurma, hambar i kolar. Iz ove avlije je jabana (op. lica koja nisu pripadala familiji Petlača) ulazila sa strane u mutfak. Iz ove avlije se ulazilo u drugu „Ičer avliju“ gdje je samo rodbina imala pristup. Obadvije avlije su bile popločane kamenom.
Kroz Ičer avliju je tekao jaz, odvojeni vodeni rukavac od rijeke. Raške. Ta voda je bila mnogo čista i mogla se piti. Na prvom katu Suljagine kuće bila je divanhana, dvije sobe, mutfak, čiler i drvene stube za gornji kat. U mutfaku i čileru pod je bio od kamenih ploča. Na doljnjem katu, na pendžerima su bile drvene toplije. Na gornjem katu bio je selamluk i sobe. U sobama imahu: divani, jukluci (dolapovi) i hamamdžik. Pendžeri su bili visoki i dvokrilni. Na obadva kata imao je zahod (nužnik).
Ta kuća je bila baš uz hadži Mujaginu kuću, zid do zida. Hadži Mustafina kuća je bila malko prostija od hadži Suljagine. Suljaga je imao dva sina: starijeg Ljutva (1910-1944) i Jusufa (1916-1944) i hćerku Esmu. Nažalost, obadva sina su mu poginula za vrijeme bombardovanja Novog Pazara od strane engleskih aviona početkom novembra 1944. godine. Vlasnik Suljagine kuće je njegova hćerka Hatidža i ona je još živa“.
OPIS KUĆE HADŽI MUSTAFE PETLAČE
Hadži Mustafa Petlača (1870-1937) je, zajedno sa svojim bratom Sulejmanom, bio jedan od poznatijih ljudi u Novom Pazaru. Osim što je bio trgovac stokom on je bio i jedan od osnivača muslimanske Džemijet partije u Novom Pazaru 1922. godine. Hadži Mustafa je bio blagajnik Džemijeta i veoma povjerljiva osoba predsjednika ove stranke Aćifa Hadžiahmetovića. I njegova kuća je stara preko 100 godina. Autor ovog teksta je u avgustu mjesecu ove godine imao prilike da bude gost Mustafaginih unuka Ismaila (1953) i Ishaka Petlače (1957)i da nešto više sazna o kući njihovog djeda i o njihovoj rodbini. Ismail i Ishak su se veoma obradovao činjenicom da se neko sjetio da piše o starim pazarskim aganskim i begovskim kućama koje, nažalost, bespovratno nestaju, a sa njima i dio naše kulture i identiteta. Obzirom da je Ishak više proučavao historijat svojih predaka on je autoru i dao izjavu vezano za njihovu staru kuću.
„Naša kuća je stara preko 150 godina. U njoj je živio moj otac Muharem, djed hadži Mustafa i pradjed Salih-aga. Ova naša ulica se zvala Petlački sokak upravo jer je većina kuća i objekata pripadala Petlačama. Komunisti su joj promijenili ime u Mitrovačka ulica. Na početku ulice bila je naša pekara, a odmah iza nje kuća hadži Suljagina kuća, pa naša kuća, pa kuće hafiz Mehmeda Petlače a u nastavku kuća Selima efendije Petlače. Znači čitava desna strana, ako se gleda iz Kragujevačke ulice, pripadala je mojoj rodbini.
Naša kuća je imala tzv. „dišer avliju“ sa pomoćnim prostorijama: štalom, sudurmom i ognjištem (sač) za pečenje pita, hambarom za skladištenje kukuruza/mumuruza i pšenice. Sa lieve strane od ulazne kapije nalazila se velika štala u kojoj su bile krave za mužu i bivolice, au drugoj, manjoj štali, nalazile su se steone krave.
Uz kuću je bio mutfak (kuhinja) sa načvarom u kojem se držalo brašno i mijesio hljeb, kao i pekara za pečenje hljeba. Između ove avlije, koja je sa ovom kućom imala 6 ari, i bašče, koja je imala 30 ari,nalazio se zid od kamena i čerpića visok 3 metra sa kapidžikom, koji je imao rezu i dilčik. Bašča je bila izuzetno velika i pružala se sve do Gradskog jaza iz koga se i zalijevala.
Na prizemlju ove kuće nalaze se dvije sobe i izba, u koju se stavljaju namirnice, voće i povrće. U njoj je uvijek niska temperatura koja čuva hranu da se ne pokvari. Sa spoljne strane vode drvene stube na sprat. Na spratu se nalazi tzv. ćošak i tri sobe. Svaka soba je imala hamam. U velikoj sobi nalazili su se u zidu ugrađeni drveni dolapovi (jukluk) sa dušeklukom i hamamom. Tavan je obložen drvenim šašovcima a ispod njih su rafovi sa kalaisanim sahanima, posuđem različitog oblika.
Nažalost, danas je, zbog adaptiranja, dosta toga promijenjeno u ovoj kući, ali je u suštini njen spoljašni izgled ostao isti.
Ishak je govorio i o historijatu svoje familije/rodbine i izgradnji prve džamije u ovom dijelu Novog Pazara od strane njegovog pretka DIBAK ISHAKA, Tatarina sa poluostrva Krima, koji je u naš grad došao sa 5 sinova i osnovao mahalu koja je kasnije dobila ime po njemu. Govorio je, pored svojeg djeda hadži Mustafe i njegovog brata Sulejmana, i o ostalim poznatim precima Petlačama, poput: hafiz Mehmeda, sina Šemsudinovog, amidže Ibrahima koji je hrabro branio Novi Pazar od četnika 1941. I zbog toga bio streljan na Hadžetu 21.12. 1944., o Ibrahimovom sinu prof. dr. Mustafi Kahramanyolu, jednom od najpoznatijih Bošnjaka u današnjoj Turskoj, o Selimu efendiji, koji je bio doživotni imam Dibak -Ishakove džamije i koji je najzaslužniji što se ova džamija i održala u komunizmu itd. Govorio je i o svojem ocu rahmetli Muharemu, koji je u Drugom svjetskom ratu proveo 4 teške godine u njemačkom zarobljeništvu.
U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI I U KOMUNISTIČKOJ JUGOSLAVIJI FAMILIJI PETLAČA OTIMAJU VELIKU UMOVINU
Prema izjavi Ishaka Petlače: „U Kraljevini Jugoslaviji, kroz tzv. Agrarnu reformu 1919. godine, uzeli su nam veliku zemlju u selu Vojniću iznad Novog Pazara. Nako rata, u Tijesnoj čaršiji, gdje je sada Dom kulture, oduzeli su nam dućan. U Čerkez-mahali su nam 1949. godine oduzeli 60 ari zemlje, navodno za izgradnju željezničke pruge Raška –Novi Pazar koja nikad nije urađena“.
Imali smo i svoju vodenicu na Gradskom jazu na Baruthani koja je imala 7 vitlova. Pored mojeg oca Muharema u njoj su radila još šestorica ljudi. Kasnije je ovu vodenicu, nakon što je zatvorena 1969. godine, od Opštine kupio Muljo Bihorac.
Od naše velike bašče koja je imala 30 ari, komunisti su uzeli 15,5 ari. Preračunato u današnje eure, platili su nam mizernih 31 euro po aru! Znači, od tih 30 ari nama trojem (bratu Ismailu i sestri Muradiji) ostalo je još 14,5 ari. Ja i moj brat smo 2009. godine dali 9 ari da se napravi zgrada od 6 spratova, a sestra je dobila plac od 4,5 ara na kojem je napravila kuću“.
Ismail-Majo Petlača (1953) je oženjen Mahijom Gusinac i sa njom ima sinove: Fikreta i Muharema i kćerku Fahiru. Njegov mlađi brat Ishak-Isko (1957) oženjen je Fetijom Zećirović i sa njom ima kćerke Semru i Amru i sina Ibrahima. Njihova sestra Muradija (1952) udata je za Muzafera Martinovića sa kojim ima kćerku Maidu i sina Mirsada.
