Sa 20 miliona komada sredinom devedesetih proizvodnja farmerica pala je u privatnom sektoru sandžačkog regiona na milion 2008. godine, a proizvodnja obuće sa 3,1 milion na 120 hiljada pari. Broj angažovanih radnika u ovim djelatnostima pao je sa 20 hiljada na dvije hiljade. To su surovi kvantitativni nalazi empirijske studije o “percepciji privatnog biznis sektora Sandžaka o političkom i ekonomskom ambijentu”, koju su uz podršku Evropskog pokreta Srbija i njemačkog ZDF foruma uradili ekonomisti Bisera Šećeragić i Kristijan Pfajfer.
Studija u kojoj su anketirani vlasnici i menadžeri 40 privatnih firmi iz branši tekstila i obuće, glavnih privrednih nosilaca u sandžačkim opštinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje i Priboj, istraživala je pre svega u kojoj meri i na koji način politički konflikt u region utiče na privredna kretanja i razvoj. Nalaz nije iznenadio ljude koji žive u “lokalu”, više može biti iznenađujući za javnost i u ostalom djelu Srbije i u “međunarodnoj zajednici”. Bošnjačko-srpski konflikt, kako god ga ko shvatao, nije smetnja privatnom biznisu u regionu, za razliku od konflikta unutar bošnjačke zajednice.
Anketirani preduzetnici smatraju da je uloga političkih partija od krucijalnog značaja, a da su partije na vlasti višestruko odgovorne za kreiranje uslova za strane investicije i podršku lokalnoj ekonomiji. Da bi se primijenili uspješni biznis-programi, saradnja sa lokalnim kompanijama je najbitnija. U skladu sa percepcijom lokalnih poslovnih ljudi, može se reći da takva kooperacija još uvek nije ostvarena. Identifikovana su dva glavna razloga za to: prvi je da političke partije uglavnom nastoje da zaposle svoje članove u javnim institucijama i nisu zainteresovane za uključivanje spoljnih stručnjaka u kreiranje sveopšteg ambijenta. Drugi, bitan razlog je nepostojanje jake, politički nezavisne biznis-asocijacije koja bi lobirala u interesu biznis-sektora i tako aktivno uticala na promjene u političkim i ekonomskim odnosima. Jače fokusiranje lokalne uprave prema ekonomskom razvoju vodilo bi više ka pragmatizmu, a manje ka polemisanju o lokalnoj politici. To bi umanjilo tenzije izazvane konfliktima, smatraju anketirani preduzetnici.
Kako u predgovoru studije piše dr Jelica Minić iz Saveta za regionalnu saradnju Evropskog pokreta, retka su istraživanja u Srbiji koja se bave preduzetnicima, njihovim problemima, ulogom koju zauzimaju u privredi i društvu i njihovim viđenjem političkog i ekonomskog ambijenta u kome djeluju. Posebno su retka takva istraživanja koja su rađena na lokalnom ili regionalnom nivou. Zbog toga je, smatra Minićeva, ova studija višestruko značajna. Pored specifičnih uslova u kojima djeluju privatni preduzetnicu u Sandžaku, kao i razvoja određenih djelatnosti vezanih za prirodne resurse, poseban geografski položaj ili okolnosti tokom 1990-ih i 2000-ih, mnogi nalazi važe ne samo i za druge privrednike u Srbiji, već i na širem prostoru zapadnog Balkana. To se odnosi i na preporuke partnerima na raznim nivoima vlasti, međunarodnim institucijama, ali i samim preduzetnicima vezano za potrebu njihovog boljeg organizovanja u zastupanju sopstvenih interesa, zaključuje Minićeva.
Priča o Novopazarskom biznis-sektoru svakako zaslužuje posebnu pažnju i značaj, smatraju autori studije, jer je sve do prve polovine 90-tih ovaj grad predstavljao jedinstvenu koncentraciju tekstilnih i kožarsko-prerađivačkih kapaciteta, ne samo na području Balkana, nastalih isključivo kao rezultat privatne preduzetničke inicijative. Odsustvo podrške i nedostatak mudrosti i pragmatizma lokalnih i republičkih političkih elita, jedan je u nizu objektivnih uzroka pravog sunovrata oba podsektora za nepunih deset godina. U toj dekadi je ostvaren i ekspanzivni rast i opšta recesija. Prozvođače džinsa dodatno prate problemi blokade poslovnih računa, plaćanje obaveza prema državi, servisiranje bankarskih kredita i obaveza prema poslovnim partnerima, nalazi su ove studije.
“Zlatno doba” proizvodnje džinsa u Novom Pazaru je bilo do prve polovine devedesetih, kada je ukupan godišnji legali i ilegalni uvoz teksasa dostizao oko 24 miliona metara; godišnja prozvodnja farmerica je iznosila 20 miliona komada, a dnevna proizvodnja po radniku 36 komada. Tada je mjesečni promet džinsa na robnoj pijaci u Novom Pazaru iznosio preko 10 miliona evra, odnosno tadašnjih 20 miliona njemačkih maraka. Od druge polovine devedesetih, javljaju se brojne poteškoće u poslovanju privatnih preduzetnika, zbog kojih je došlo do drastičnog pada prozvodnje džinsa. Ovo se, pre svega, odnosi na povećanje konkurencije uslijed velikog uvoza jeftine odeće sa Istoka i carinjenje odeće po nerealno niskim carinskim osnovicama, smatraju anketirani preduzetnici i autori studije. Predimenzionirani kapaciteti i uvođenje moderne tehnologije, bez jasne strategije i sektorske organizovanosti preduzetnika, povećalo je i unutrašnju konkureciju među samim proizvođačima džinsa. Pored toga, postepeni prelazak sive ekonomije u legalne privredne tokove doveo je do suočavanja preduzetnika sa potrebom izmirivanja obaveza prema državi. Od sredine 2003. godine proizvodnja džinsa i lake konfekcije već poprima obrise današnje duboke recesije, jer su se uslovi poslovanja još više pogoršali. Privatni preduzetnici su ulagali u opremu i objekte nadajući se proširivanju tržista po zaključenju Ugovora o tekstilu sa EU, kao i sređivanju situacije na domaćem tržištu. Preduzetnici su, u međuvremenu, postali “zatočenici sopstvenog uloženog kapitala” i danas posluju na godišnjem nivou sa oko pet odsto kapaciteta, u odnosu na “zlatno doba džinsa 90-ih”.
Proizvodnja obuće u Novom Pazaru ima još dužu tradiciju nego proizvodnja lake konfekcije, a pogotovo džinsa. Radi se o zanatu sa tradicijom dužom od preko pola vijeka. Simptomatično je da i prozvodnja obuće danas deli istu sudbinu kao i proizvodnja džinsa i lake konfekcije u Novom Pazaru, i da se trenutno i ovaj sektor nalazi u dubokoj recesiji. Period recesije karakteriše skoro četiri puta manja proizvodnja i gotovo pet puta manji broj zaposlenih, nego sredinom 90-tih godina. Za vrijeme ekspanzije ovog sektora mnogo se više uvozila sirovina iz inostranstva (Italija, Turska, Malezija, Brazil, Argentina). Do kraja 2002. godine taj odnos se promijenio u korist domaće, mnogo kvalitetnije sirove kože iz Rume i Zrenjanina. Danas se i sektor proizvodnje obuće, čekajući “veća tržišta”, nalazi u bezizlaznom-recesionom stanju i posluje na godišnjem nivou sa oko tri odsto kapaciteta, u odnosu na “zlatno doba 90-ih”, zaključuju autori studije.
Mora se obezbjediti tehnička podrška malim i srednjim preduzećima iz regiona Sandžak kako bi povećala šanse za izlazak na strano tržište. Ovakva podrška se očekuje od međunarodnih institucija.
